"Merry Christmas" Cu "Happy Holiday" tiah thlen taktak an timh cang; zeitindah kan leh hna lai?

Tuzing ka email ka kau sin ah "Season's Greeting" timi cakuat kan CEO pa sin in ka hmuh. Kan hnu kum Christmas lai a ca kuat ka hun zoh tthan i "Merry Christmas" tiah a rak kan kuatmi ka hun hmuh colh. Khua phunphun ka ruat; zeiruangah dah "merry Christmas" tiah a kan kuat tthan ko hnga lo, timi biahalnak ka lungchung ah a hung chuak. Cun, ka rel tawnmi Cultural Commentary tialtu article update ka hun kau tthan i "should we wish others a Merry Christmas?" (Merry Christmas tiah midang kan ti hna awk a si maw?) timi capar ka hmuh tthan hui. Ka hun rel cuahmah lio ah, America president 45th nak dingah thim a si cangmi Donald J. Trump nih "American ram nih "Merry Christmas" ti hram kan thok tthan cang lai", a rak timi bia pawl kha ka lung ah an hung chuak cuahmah.

Zeiruang ko ah dah, "Merry Christmas" ti a si zungzal komi "Happy Holiday" tiah thlen an timh hnga?

"Merry Christmas" timi biafang tlau hi Khrihfa caah a poi maw?

tiah keimah le keimah biahalnak phunphun kaa tuah. Hi kong hi biatak thlak in na ruat bal ve dik maw? Tlawmpal in hun zohtii tuah u sih:

A. Zeiruang ko ah dah, "Merry Christmas" ti a si zungzal komi "Happy Holiday" tiah thlen an timh hnga?

Richard H. Schwartz timi pa nihcun,"Merry Christmas" ti a si zungzal komi ai-ah "Happy Holiday" timi hman hi ramkhel riantuantu nih an chuahpimi siloin American business community nih a chuahpimi a si. Sipuaizi leikap mit lawng a aumi hna nih, Christmas cu anmah ca miaknak chuahpitu ah mer an duh caah an thlenmi a si. Khrihfa a si lomi an customer vialte zong nih i phuhrunnak zeihmanh ngei loin, hi "holiday" (dinh ni) hi Khrihfa ta lawng a si lo, timi ruahnak an ngeih khawhnak hnga caah an thlenmi a si" tiah a ti.

Hi pa chimmi hi a dik ko ahcun, "Merry Christmas" hmang ti loin "Happy Holiday" hman hram an thawknak hi Khrihfa a si lomi an ngaih kan chiatter sual hna lai, ti phannak ruang ah a si, tinak a si hnga. Cu bantuk cawnpiaknak cu, atulio World Religion Council (WRC) nih an kalpimi ruahnak he aa lo ngai. WRC nihcun, "Mit chinh in thla na cam ruangah, biaknak dang caah siaremlonak a chuahpi ding a si ahcun, mit chinh loin thlacam ko. Jesuh min in thlacam ruangah, biaknak dang he i hawikomh khawh lonak cha cun, Jesuh min chim loin thlacam ko" tiah an cawnpiak cang. Biaknak dang theihthiamnak ngaih khawhnak ding a si poah ahcun, an huatmi le an rem lomi cu tuah hlah ko u sih, ti khi a sullam taktak cu a si.

Hi bantuk cawnpiaknak hi kei nihcun "zumhnak kal tak" a si, tiah ka ruah.Vawlei cung miphun dang hna nih, Khrihfa a hlutnak (christian value) an hmuh khawhnak hnga, kan Khrihfa phung ah hrelh awk ttha loin aa bentmi kan Ni-caan sunglawi hna pawl hi kan kilven peng a herh.

B. "Merry Christmas" timi thlau hi Khrihfa caah a poi maw?

Christmas cu tuah u, tiah Baibal nih nawl a kan pekmi a si lo bantuk in "Merry Christmas" timi hman ti lo cu "Sual" a si, ti khawh a si hnga lo. Sihmanhsehlaw "Christmas" cu vawleicung khrihfa nunphung, kan khrihfa value pakhat a si ve cang caah "Christmas thla" kan ti tawnmi December in "Merry Christmas" timi thlau cu, Khrihfa caah sunghnak ngan pakhat ah ka ruah. Zumlotu tam tuknak hmun ah a ummi Khrihfa chungkhar caah Khrihfa kan si hngalhter tthantu "Christmas" a si. Zumtlotu le khrihfa zumhnak a duh lomtu hna zong nih, Christmas cu Khrihfa hna caan a si, tiah lungsau tein kan thawngtha an kan  ngaihpiak caan a si, nu le pa caah Jesuh Khrih kong cawnpiaknak a ttha bikmi caan Christmas caan a si. "Christmas" timi biafang kan thlau ahcun Khrihfa caah sunghnak nganpi a si lai, tiah ka ruah. Christmas min a hlauh ahcun, thawh tthan zong hlauh an timh tthan te lai. Cu bantuk khrihfa nih kan ngeihmi ni-caan sunglawi hna, Khrih min-chuan in tuah awk pakhat hmanh kan ngeih ti lo ahcun, vawlei nih khrihfa cu dawpdolh in a kan dolh beh te lai.

Cucaah hi ca a relmi vialte cu, kan umnak ram le kan riantuannak zung nih "Merry Christmas" timi thlau an timh cuahmah ko zongah a vengtu le a thlaulotu si i zuam ko hna u sih, tiah thazaang pek kan duh hna. "Merry Christmas" timi thlau ruangah kan miak dingmi zei ka hngal lo; sungh dingmi tu tam deuh kan ngei.

Khrihfabu Hruaitu Le Ramkhel Rian

                                  Khrihfabu hruaitu hna nih ramkhel rian ah i thlak ve hi a sual maw?

“Khrihfabu le Uknak aa dang tein um ding” (separation of Church and State) timi Baptist tlaihtleng ruang ah maw a si, ramkhel rian ah kan covo kan rak hngalh lo ruang ah maw a si, meithal le thonginn kan tih ruang ah dik a rak si, Chinram khrihfabu hruaitu hna hi ramkhel kong ah aw-aan kan ngei kho ruam lo. Nizan nai hrawng bal hin kan ral a hung tha pah deuh rua, khrihfabu hruaitu hna nih biatak nawn in ramkhel riantuantu thapeknak langhter hna kan hun hmang pah ve. Aung San Suu Kyi, democracy cozah nih uknak an tlaih chung ahhin, khrihfabu hruaitu hna caah ramkhel kong i thil thalo veve asimi lam pahnih a um. Cu hna cu, ramkhel kong ah daidup in um le ramkhel rian ah pil tuk luan, hna an si. Khrihfabu hruaitu nih ramkhel rian i tan an lak tuk hi khrihfabu caah hrawktu a si khawh bantuk in ramkhel kong pakhat hmanh i ceih duh lo zong hi miphun caah rawhralnak a si kho ve. Cucaah, nihin kan Chinram khrihfabu hruaitu hna nih kan sin a phan cangmi democracy cozah tang ah, zeitindah khrihfabu le ramkhel rian karlak ah balance kan tuah lai, ti hi biatak tein kan ruah a herh rua, tiah ka ruah.  

Kan Bible chung ah, khrihfabu hruaitu nih ramkhel rian ah i tel hrimhrim lo ding, timi nawlpek pakhat hmanh a um lo. ‘Khrihfabu le uknak aa dang tein um ding’, timi zong hi Bible nih a timi a si lo. Bible chan ahcun, biaknak le vawlei uknak cu thitchih an rak si. Cucaah Biakam Hlun siangphrang riantuannak kong chimnak poah ah, cu siangpahrang chan i Pathian prophet kong chim chih lengmang a si ve. Prophet cu siangphrang palhnak cawnpiaktu an rak si. Biakam Thar zong ah, uknak rian ah i tel lo ding phun in, chimmi a um lo. Jesuh zultu le zumtu hmaisa cheukhat hna zong, cozah riantuan an rak si ko hna. America ram president cheuhat zong khrihfabu ah zumtu tha taktak an si ko hna. Khrihfabu chung riantuantu an sinak nih ram ca riantuannak a kham hna lo. Cucaah khrihfabu hruaitu hna nih ramkhel rian ah vaa thlak ve hi sual a si hrimhrim lo. An dirhmun he aa tlak in i thlak thiamtu a herh ve. Zeicatiah minung cu nawlngeihnak sang tuk tlaih aa ziak lomi kan si caah, khrihfabu he uknak lei he pumpak/mibu pakhat nih an tlaih ahcun, nawlngeihnak hman sual a tam tuk lai. Biaknak le uknak kemh in an tlaih chihnak Tuluk ram le Arab ram cheukhat hna i biaknak kong ah hremnak le nawlngeihnak hman sual a tam ning mu. Khrihfabu tuanbia zong ah Roman Catholic nih biaknak le uknak nawlngeihnak an rak tlaih chih lio ah, zeitluk in dah an nawl ngeihnak an rak hman sual, ti cu kan hngalh dih. Vancung kainak ticket tiang in an rak zuar khah! Cucaah, Khrihfabu le uknak aa dang tein um ding, timi hi kaphnih caah thil tha cu a si ko. Sihmanhsehlaw cu cu, khrihfabu hruaitu hna caah ramkhel kong ceih, ramkhel riantuantu hna ruahnak cheuh le thazang pek hna hi sual a si, tinak a si hrimhrim lo. Mizoram ah MNF cozah nih diklonak in rian an tuan i an min a rak chia. Mizoram mipi nih, fakpi in cozah diklonak an rak phozar. Cu lio ahcun, khrihfabu hruaitu hna cu daidup in an rak um! Mizoram mipi nih, “zeiruang ah dah khrihfabu hruaitu hna nih zeihmanh nan chim ve lo”, an ti hna tik ah Mizoram khrihfabu hruaitu hna nih, “kan nih khrihfabu hruaitu cu midang sualnak kong chim ding kan si lo; dai tein um ding kan si” tiah an rak leh hna ti a si.

Kan ram ramkhel riantuantu hna nih diklo ngai in riantuan ve hna sehlaw, khrihfabu hruaitu hna nih “kan nih cu dai tein um ding kan si” tiah maw daidup in kan um ko hnga? Ramkhel kong cu kan ceih ding a si lo, kan ti kho hnga maw? A si lo ah, kan biaknak phung he aa kalhmi same sex marriage, abortion rights tbk. hna hi kan Chinram cozah nih fehter tim ve hna sehlaw tah, khrihfabu hruaitu kan dai ko hnga maw? Hi bantuk kong tete hi, kan khrihfabu hruaitu hna nih thuk deuh in ruah i a caan lio te ah, kan lungthin sersiam chung a hua cang. Ralkap uknak tang i kan rak daihdupmi kong ah i ngaichih awk a um lo; aw chuahnak nawl zong a rak um ve lo i mu! Asinain democracy uknak tang i kan daihdup ko ahcun kan i ngaichih te ko lai. Democracy ram dang hna ahcun, ramkhel kong ah khrihfabu hruaitu hna ralchia in an um sualnak hnga lo an ramkhel covo an hngalhter hna. Tahchunhnak ah, US ram federal law nihcun, democracy uknak tang ah khrihfabu hruaitu hna nih an ngeihmi ramkhel covo a tanglei bantuk hin an thenthiat piak hna:

• Khrihfabu hruaitu nih amah pumpak in a duhmi party/pumpak a tanh khawh.
• Sihmanhsehlaw khrihfabu min in party/pumpak tanh khawh a si lo.
• Khrihfabu nih vote thlak lai ah, vote thlakning cawnpiaknak a ngeih khawh.
• Sihmanhsehlaw khrihfabu min in ramkhel riantuantu phu ser khawh a si lo.
• Pastor nih a pumpak in ramkhel party/pumpak  phaisa in bawmhnak a pek khawh.
• Sihmanhsehlaw khrihfabu min in party/pumpak election caah phaisa pek khawh a si lo.
• Khrihfabu le pastor nih a bu in siseh, pumpak in siseh thil pakhat khat kong ah duhnak/duhlonak (petition/lobby) tuahnak nawl an ngei etc. (Tahchunhnak ah, Palewa peng Rakhine ralkap nih an lak ding duh lonak langhternak minthut bantuk kha).

Hi nihhin, khrihfabu le uknak cawhnuk tung loin khrihfabu hruaitu hna nih ramkhel kong ah i thlak khawh ve nak lam a um ko, timi a langhter. Sihmanhsehlaw zalennak asang caah, khrihfabu hruaitu hna caah ralrin awk tampi a um. Kan zalennak hi upattlak kan sinak venhim buin hman ve a hau. Naite ah khan, US president aa cuhcuahmah mi Donald Trump nih US ram minak khrihfabu hruaitu tampi, inn hrenh chung ah meeting a tuahpi hna. Zei kong an ceih set hngalh a si lo nain, Trump nih president a tlin tik i thil pakhat khat tuahpiak ding biakamhnak pek zau in, vote pek a sawm hna a si lai, tiah lung hrinh an si. Trump he meeting a tuahmi minak pastor pawl cu, US mipi zong nih an ceih pah hna. “Zatlang thanchonak le dirhmun niam hna tanpi nak caah siloin phaisa an duh ruang ah a si; an Pathian riantuannak cu phaisa kawlnak men ah an hman caah a si” tiah Dr. Winbush hna nihcun a ti hna. Hi he pehtlai in tuanbia pakhat a um. 1990s hrawng ah khan US ram khrihfabu cheukhat nih, zatlang ah nun niam mi hna dirkamhnak phu (social justice movement) tuah hram an rak thok. Ngakchia zohhenhnak center, ritsi phunphun sal a tangmi zohkhenhnak le tar zohkhenhnak hna an tuah i cu an tuahmi ca ahcun, cozah sin ah bomhnak an hal. Cucaah atu US ram ah khin, federal fund a hmumi khrihfabu tampi an um hna. Cu bantuk cozah direct bawmhnak (federal fund) an hmuh hnu in, US ram (minak) khrihfabu dirhmun tampi aa thleng, ti a si. Ramkhel thli hran hoih in, a kalmi khrihfabu hruaitu an tam cang. Biakamnak pek in an duhnak lamkip i hruai khawh ding ah, ramkhel riantuantu nih an ruah cang hna. Cozah sin in direct bomhnak an halmi le an hmuhmi phunphun ruang ah, “biaknak lei hruaitu hna nih uknak lei riantuannak a dik lomi kong ah, aw an chuah ngam ti lo. Cu ruang ahcun, biaknak lei hruaitu hna caah khrihfabu lawnglawng hi ral tha tein thawngtha an chim ngannak hmun ah a cang cang; uktu hna sin ah an kaa an phau ngam ti lo” tiah Mr. Farrahan nih Donald Trump le minak pastor pawl meeting an ngeihnak kong he pehtlai in a chim.

Cu bantuk cu US lawng ah a si lo, kan pawng te ah a ummi India ram khrihfabu zong nih an ton ve cang. 2014 ah India ram Kerala state, Idukki district ah an rak tonmi pakhat hun chim hmanh ning. 1947 in India ram khrihfa nih India National Congress party cu an dirpi pengmi a si. Khrihfabu hna nih vote an pek ve hna bantuk in an duhmi an hal ve hna. Cozah bawmhnak in, khrihfabu nih hospital nganpi pi le fimcawnnak sianginn thatha tiang an ngeih hna. Cu an ngehmi thil lianngan hna kong ah, uktu sin in hnahnawhnak an ton sualnak hnga lo, khrihfabu hruaitu hna nih uktu pawl cu ziknawh an rak pek tawn hna. Sihmsnhsehlaw A.D 2006 hnu hrawng in, Congress party cu eihmuar ruang ah an min a hung chia; ningcang loin rian an tuan cang ai. Cu tik ah, ziknawh a rak pe tawntu India khrihfabu hruaitu hna cu an mipi caah an aw an chuah ngam ti lo; phuhrunnak in an khat! Cu lawng siloin, minchiatnak in a khat cangmi Congress nih cozah an ser khawh ti lo tik ah, hodah kan i bochan lai? Ho dah a kan veng himtu a si lai? timi kong ah fakpi in khrihfabu an lungre a rak thei.

Chin miphun kan thazang cu khrihfabu a si caah, uktu nih dikhman loin rian an tuan tikah khrihfabu hruaitu hna aw an chuah ngam lo ahcun, kan mipi aiawh in a dirtu ding dang kan ngei ti lo. Cucaah a hram thok tein lungfim tein, kan um a herh. Bomhnak hmuh duh ruang ah, khrihfabu nih party le MP dirpi mi ngeih bal lo ah a tha. Khrihfabu nih cozah sin ah ziknawh in bawmhnak hal sual lo a herh. Khrihfabu hruaitu hna zong nih khrihfabu caah uktu hna sin in, thil hal khawh hi uar tuk lo ah a tha fawn. Zeibantuk ramkhel riantuantu hmanh nih, thil tuahpiak ding biatiamnak pek i an duhmi paoh tuahter khawh phun ah khrihfabu le a chung hruaitu hna hi an kan ruah awk a si lai lo. Minung le party siloin diknak phung (principle of justice) tanh in kan dir peng ahcun, dai tein um khawh lo caan a tampi te lai. Cucaah upattlakmi kan sinak hi ramkhel riantuantu hna sin ah zuar lo in, i chiah peng hna usihlaw a herhnak zawn ah zeibantuk uktu le party paoh thil dik ruang ah, ral tha tein, a sawh chih ngamtu khrihfabu hruaitu si i zuam hna u sih. Ramkhel kong a simi poah ah khrihfabu hruaitu i thlak dih a hau lem lo; ramhel rian hrimhrim a tuanmi nih an buaipi ko. Sihmanhsehlaw mipi aiawh in aw chuah a herh caan ah, aw chuah kho ding kan si ve ko. Kan ram democracy cozah tang ah mipi, ramkhel riantuantu le khrihfabu hruaitu dinnak kong ah luhoih khat in kan kal khawh ahcun, kan Chinram cu Eden dum thar ah kan ser khawh lai.

Note: Hi capar hi Chin Digest Vol2 No2 ah chuah cangmi a si. Lai miphun lakah hi capar kan herhnak hi a tthang chin lengmang in ka ruah caah re-post ka tuahmi a si.

"Xmas" timi biafang hi Satan hriamnam cu a si taktak maw?

Biadomhnak:

"X'mas timi biafang hi, Khrihfa nih kan hman hrimhrim awk a si lo" tiah fakpi in a au pitu Pathian mi hman le mibuu tampi vawleicung ah an um.

The New York Times, The Times, The Guardian, le BBC hna nihcun "Xmas" timi biafang cu Khrihfa nih kan hman lo ah a tha, tiah an ti. Evangelist minthang Franklin Graham le CNN thawngzamhnak riantuantu minthang Roland S. Martin zong nih "Xmas timi biafang cu kan hman hrimhrim awk a si lo", tiah an ti ve. Cu bantuk in "Xmas" biafang hman a duh lomi hna nih, "Xmas" timi biafang hi zumlotu hna nih "Christ" biafang hi tlauter an duh caah, "Xmas" tiah an tialmi a si, tiah an ti. Cucaah "Christmas" ti loin "Xmas" kan hman ahcun, khrihfa nih kan ngeihmi biaknak puai sunglawi "Christmas" chung in Jesuh Khrih (Christ) hloh riangmang i vawlei puai sawhsawh ah serpiak a kan timtu Satan riantuannak va dirpi le va ttanpi khi a si, tiah an ruah. 

Asi ahcun, "Xmas" timi biafang cu, cu tluk luammam in ttih a nungmi biafang cu a si taktak maw? Nang ta zeitinda na ruahning a si ve? tawi tein ka hmuh khawh tawk in ka hun fianter lai i nan ruahning cio a tangah comment nan pek khawh.

A. "Xmas" timi biafang hi zumtlotu thawkmi a si lo

"Xmas" timi biafang hi zeitik set in dah hman thawk a si, tihi hohmanh nih fiang tein hngalh khawh a si lo. Micheu nih kum zabu 1st (1st century) AD in aa thawk cang, tiah an ti. Sihmanhsehlaw fehtertu tehte ttha zeihmanh an ngei kho lo. Micheu ve nih, kum zabu 13th (13th century) in aa thawk, tiah an ti ve. Nain an nih zong cu, fehtertu tehte ttha zeihmanh an ngei kho ve lo. Ahohmanh nih el awk ttha loin, a fiangmi pakhat cu "Xmas" timi biafang zapi sin ah biatak tein hman a sinak cu "kum zabu 15th" (15th century) ah a si, tihi a si. 

Kum zabu 15th lio, A.D 1436 ah khan, Germany pa Johannes Gutenberg nih cauk print nak seh a rak ser. Cucu vawlei nih a voikhat cauk print nak seh a hmuh a rak si. Hi lio caan ahhin, kut in hnuh chawm mi catialnak seh (type) in ca ttial a rak si caah, catial man a rak fak taktak. Cucaah zei ca an ttial poah ah, a tawi khawh chung tawi le a fiang ttungmi in ttial an rak i zuam. Hi lio caan hrawng ahhin, atu ni tiang kan hmanmi a tawinak in ttialmi (short-form/abbreviation) hi biatak tein hman hram an rak thawk. Cu caan cu "Xmas" timi biafang biatak tein Khrihfa cauk ah hman hram an thawk caan zong a si ve.

Kha lio caan Khrihfabu zong nih, tawi deuh tein le a fiang tthiamthiam ttung in ca tial an duh caah "Christ" a-iawh ah "X" hi biatak tein an rak hman ve. Cu ti cun, News paper le cauk chuahnak kip nih "X" cu Christ ai-awh ah a phunphun in an hun hman cang. Tahchunhnak ah, "Christian" ai ah "Xian" an hman i "Christianity" ai-ah "Xianity" an rak hman. Cu ti cun, "Christmas" ai ah "Xmas" timi hman zong cu zapi cohlanmi (theihthiammi) ah a hung cang i Canada ram hna ahcun A.S 1898 ah "Xmas" hi post (sateih) cakuatnak ah cohlanmi a si, tiah fianternak zong an rak tuah.

Khah, a pakhatnak i kan hngalh awk ah ka duhmi cu, "Xmas" timi biafang hi nai tein zumlotu nih Khrihfa phung hrawhnak caah an sermi a si hrimhrim lo. Cucaah nihin Khrihfa nih ral ttih in ttih i hring doh in doh awk biafang a si lo, tihi a si.

B. Christ aiawh ah "X" hman cu Khrihfa tuanbia nih a fehtermi a si

Khrihfa tuanbia ah, tuanpi in Khrihfa mi hna nih "Christ" ai ah "X" an rak hmannak hmuh khawh a si. Kum zabu 1st le 3th karlak ah, Khrihfa hmelchunhnak (symbol) cu "Chi-rho" tiah an rak auh. "Chi-rho" timi cu Greek biafang "Xpristos" (Christ) tiin lakmi a si. "Xpistos" biafang i a hramthok pahnih "X" (Chi) le "P" (Rho) khi hmun khat ah an ttial i cucu "Chi-rho" tiah an auhmi khrihfa hmelchunhnak cu a si. Hi khrihfa chingchiahnak hi A.D 313 ah Rome siangpahrang Constantine nih langhnak ah a rak hmuh i ral teinak caah a rak hmanmi "hmelchunhnak" kha a si. Chim duhmi cu, kha lio zongah khan, "Christ" ai-ah "X" an rak hman cang. 

A dang pakhat cu, Rome pennak tang khrihfa hna nih hmelchunhnak ah an rak hman vemi "Nga-zuk" te kha a si. Zeiruang ah dah, Khrihfa nih hmelchunhnak (symbol) caah "Nga-zuk" an rak hman, timi kan zoh hmanh lai. Ngak (fish) timi hi Greek holh in "ichthus" ti a si. "Jesuh Khrih Pathian Fapa Khamhtu" (Jesus Christ Son of God Savior) timi Greek holh in an biafang pakhat cio i aa thawknak cafang pakhat cio an lak tikah "ichthus" timi  a chuak. Cucaah "Nga-zuk" cu "Jesuh Khrih Pathian Fapa Khamhtu" timi langhternak caah an rak hman. Hi kaa zong ahhin, "Christ" ai-ah Greek biafang "X" an rak hman tthan.

Khah, za lak kan langhter cang bantuk in "Xmas" timi Greek biafang "Xpristos" in a rami a si; mirang nih "Christ" an timi hi Greek biafang "Xpristos" tiin a ra chinmi a si ve. 

Cucaah a par lei a simi mirang biafang "Christ" hmang loin, a biahram zong a si i Khrihfa hmaisa hna zong nih "Christ" ai-awh ah an rak cohlan i an rak hman ve ko mi "X" hman ruang ah "Xmas" cu khachia thilri ah kan ruah ahcun kan palh ngaingai hnga. Zeiruang ah dah, "X" an rak hman timi hngalh fian ahcun "Christmas" le "Xmas" aa dan lo zia kan fiang ko lai. "Xmas" tiin aa ttial ruang ah kan Lai tuakpi in "ex-mas" tiah rel awk a si lo; Greek biafang "X" (Ch aw a ngeimi) lungthin ah chiah-chih buin "Christmas" tiah rel tthiamthiam awk a si lai.

Khrihfa Pathian Hi "Allah" tiah Auh khawh A Si Ve Maw?

Part-2

Bidomhnak

Hi zawn ahhin, mi tampi kan buainak bik a si rua, tiah ka ruah. Arab ram khrihfa vialte nih Jehovah Pathian cu "Allah" tiah an auh ve. A tlangpi in, Arabic holh a hmangmi ram vialte nih, an biak ciomi Pathian poh cu "Allah" tiah an auh dih hna. Arabic holh hmang lomi lak zongah, "Allah" timi biafang hi kan mah khrihfa biakmi Pathian auhnak caah a hmangmi tampi an um ve.

A si ahcun, cucu a palh maw? Khrihfa Pathian "Allah" tiah auh ve hi a sual maw, timi hi tawi tein part-2 ahhin fianter kaa zuam lai.

A. "Allah" timi cu pumpak min siloin tlangtar (title) min a si

"Allah" timi biafang hi Arabic biafang 'al-Ilah' (or)  "aliah" in a rami a si. "Al-llah" timi cu "Pathian" (the God) tinak a si i "Al-liah" timi cu "biakmi" (the one worshiped) tinak a si. Hi biahram pahnih hi Pathian he pehtlai in hmantti zungzalmi biafang an si. Cucaah "Allah"  timi a sullam taktak cu "biakmi pathian" (the god worshiped) tinak khi a si. Hi biafang hi Islam (muslim) biaknak thawk a si hlanpi in, Arabic holh hmang mi miphun hna nih an mah biakmi pathian cio auhnak caah an rak hman cangmi biafang a si, tiah Islam zumhnak cithlattu J. Wellhausen  nihcun tehte tampi he a fehter.

Zei ruangah dah, an biakmi Pathian cio auhnak ah "Allah" ti cu an rak hman, tiah cun, an pathian min ah "Allah" a si ruang ah sirloin "Allah" timi a sullam cu "biakmi pathian" tinak a si caah sawhsawh ah a si ko! An holh in biafang dang a um hlei lo caah, "biakmi pathian" poh cu "allah" tiah an auh hrimhrim a hau cuh...

Nihin tiang zongah, Arab khrihfa hna nihcun Jehovah Pathian auhnak ah "Allah" timi biafang hi an hman peng ko rih. Kan "Allah" ti cu "kan biakmi pathian" tinak a si!!

Atu Mirang pawl hmanh hi, "God" timi hman loin "biakmi pathian" auhnak caah biafang hmang u, ti hna u si law biafang an ngeih hlei ka zum lo. Zeicatiah "Allah, God, Pathian" timi biafang hna cu pathian pakhat pumpak min siloin "biak a simi pathian" poh nih an i hrawm dihmi tlangtar (title) khi a si.

Tahchunhnak ah, kan Lai holh in "khua bawi" timi hi pumpak min siloin tlangtar (title) a si. "Pastor" timi zong hi pumpak min siloin pastor vialte nih an i hrawm dihmi tlangtar (title) a si ve. "Khua bawi" timi biafang theih poh ah, nan mah khua "khua bawi" pa kong an chim rua, tiah na ruah sual ahcun ningzah awk ngaingai a si hnga!

Khua vialte nih "khua bawi/pastor"  timi biafang hna cu kan mah "khua bawi le pastor" cio auhnak caah hmanmi an si. "Khua bawi Pu Zing Cung" ti ahcun pumpak chim duhnak a si cang. Nain “khua bawi” ti thop lawng cun, ho tinak hmanh a si lo.

Cu bantuk cu, "Allah" timi biafang cu a si ve. Phun dang in chim ahcun, "Allah" timi cu pathian poh an si dih. Nain "Allah" tipi lawng cun, zei pathian hmanh pumpak in a ti ngaingai mi a um fawn lo!

"Jehovah Pathian" kan ti ahcun a pumpak min ah "Jehovah" a simi Pathian tinak a si. Asinain "Allah" pathian kan ti ahcun, a sullam cu "pathian pathian" tinak a si. Cucaah sullam zeihmanh a ngei lo.

Cucaah "Allah" timi pumpak pathian (pathian pakhat) bantuk in Muslim nih an zumhmi ahhin, aa thupmi thil a um. Hrelh takmi thil te a um ko...Cu kong cu, Part-3 ah ka fianter te lai.

B. "Elohim le Kurios" Hna Zong Hi Khrihfa Pathian Auhnak Lawngah hmanmi An Si lo

Kan Baibal chungah kan hmuhmi “Bawipa” timi biafang hi Greek nih "kurios" tiah an ti. Cu biafang cu, khrihfa Pathian auhnak lawngah hmanmi a si hrimhrim lo. Greek miphun hna nihcun "kurios" (bawipa) timi biafang hi chungkhar lutlai (family head) auhnak hna ah an rak hman ko. I Cor. 8:5 hna ahcun, Paul nih "kurios"timi biafang cu "satan" auhnak ah a hman ko khih! Zeicatiah "kurios" timi cu "bawi" tinak a si. A biapi mi cu, zei bawi? titu khi a si deuh. Cucaah Greek nih "kurios" (bawi) a timi hi khrihfa Pathian (YHWH) chimnak ah hmanmi a tampi nain, khrihfa Pathian auhnak biafang lawng a si dih hrimhrim lo, tihi kan hngalh a herh.

Hehrew nih “elohim” (pathian) a timi biafang zong hi, lawkihmi hna pathian le vawlei uktu bawi/siangpahrang/van cungmi (Sam 5:8, Exo. 21:6, 22:9) hna auhnak zongah hmanmi biafang a si ve. Cucaah "Elohim" “pathian” timi pohpoh hi, kan mah khrihfa Pathian lawngte a si dih rua, tiah kan ruah ahcun kan palh ngaingai hnga! A biapi mi cu "pathian" (elohim) hi siloin, zei Pathian? titu hi a si deuh.

Khah, kan "Allah" timi biafang kong cu kan fiang pah cang theo lai, ka zumh.

"Allah" ti zong Pathian tinak a si ve ko caah, khrihfa Pathian he aa khatmi an si ko, ti cu ningzah awk ngaingai thil a si. Khrihfa nih kan biakmi Pathian cu "Pathian" (biakmi) ti sawhsawh a si hrimhrim lo. Kan nih kan Pathian cu "Jehovah" pumpak min a kengmi Pathian a si! "Allah" tiah auh khawh zong a si, zeicatiah "Allah" timi cu "biakmi pathian" a si poh nih an i hrawm dihmi zatlang min (title) a si.

Part-3:- Asi ahcun, "Allah" cu hodah a si kun? kan peh tthan lai...

Muslim pathian “Allah” le Khrihfa Pathian cu Aa Khat taktak ko maw?

Biadomhnak

Nai hrawng cu zapi biaruahnak ah, Muslim pathian “Allah” le Khrihfa Pathian aa khat maw, timi kongah fak nawn in kan miphun kan buai. Micheu nih Muslim he biakmi “pathian” i khah cu, a duh in kan duh lo. Micheu nihcun, a va khah zongah a poi ah kan ruat lem lo. Mizeimaw cu, aa khat ko, a timi zong kan um ve!

Caan pe kho ding ka si deuh lo caah, ttial loin um koning ka ti nain kan miphun nih kan biakmi Pathian kongah lungtuai in kan um sual ding, ka ruah khawh lo caah tawi tete in thip hnih thum ah hun fianter kaa zuam lai.

“Muslim pathian “Allah” le Khrihfa Pathian Jehovah aa khah taktak ahcun, Khrihfa Pathian cu Pathian hrawkhrol a si, tinak a si hnga”….(Hrambik Lian)

Cucu zeiruangah dah, ka chim ngam, timi hi tawi tein part-1 ah ka fianter lai. Lungfim tein rak rel cio hram u
           
                                                                            
                                                                                Part- 1

Muslim Quran le Khrihfa Baibal Cu Pathian Pakhat Cawnpiakmi A Si Kho Lo

"Muslim Quran le Khrihfa Baibal" hi, lih chim a hmang lomi Pathian pakhat kaa chuak veve cu an si kho lo hrimhrim! Jehovah Pathian hi minung dirhmun zoh in a cawnpiaknak a thleng lengmangmi a si lo; ka tuah lai…, a timi a tuah i, a si lai…,a timi a si taktak zungzalmi Pathian a si. Egypt miphun sinah phun dang, Israel miphun sinah phun dang, tiin cawnpiak a hmangmi Pathian a si lo.
Phun dang in chim ahcun, Jehovah Pathian cu a cawnpiaknak a thleng pengmi Pathian a si lo! A cawnpiaknak a leet tthan lengmangmi a si lo, ti cu Baibal cauk nih fiang tein a langhter.

Biakam Hlun cauk 39 hi, 1400 BC in 450 BC karlak, kum 1000 chungah Pathian nih minung 31 hmang in a ttialmi a si. Biakam Hlun cauk vialte phen ah aa thupmi, cawnpiaktu hi Jehovah Pathian cu a si.

Cu Pathian thiamthiam nihcun, kum 500 tluk a rauh hnu A.D. 50 le  95 karlak, kum 45 chungah minung 9 hmang in Biakam Thar cauk 27 hi a hun tial tthan. Kum 500 hlat ah a ttialmi Biakam Thar le Biakam Hlun kan zohtti tikah, an cawnpiaknak aa kalh hrimhrim lo; aa khat bak!

A sullam cu Biakam Hlun chan in, Biakam Thar chan tiang ah Pathian nih a cawnpiaknak a thleng hrimhrim lo, tinak a si. Biakam Thar cauk 27 chung ahhin, Biakam Hlun ca cang direct in lakmi 343 a um i indirect deuh in lakmi 2309 bak a um. Pathian nih hi uk 66 hi minung le Pathian pehtlaihnak caah a za cang a ti caah, "hohmanh nih hi leng in, a dang chap ti lo ding" (Bia. 22:18-19) tiah biatlang a rak kawm cang. Cucaah hi Baibal uk 66 leng in Khrihfa nih Baibal dang a chuak tthan te lai, timi ruahchannak kan ngei ti lo! Hi cauk ahhin Pathian le minung pehtlaihnak ah hngalh a herhmi dihlak Pathian nih tling tein a ttial dih cang. Cauk dang a herh hrimhrim ti lo!

A si ahcun, Muslim pawl nih "Quran" cu Khrihfa Baibal peh (the third testament) a si, an timi hi thil cang kho a si kun maw?

Tuan deuh ka capar ah ka chim cang bantuk in, thil cang kho lo i ka ruahmi a si zongah, thil cang kho a si ko, timi fiantertu tehte zalak ka hmuh ahcun “Quran” cu Baibal cauk pehmi Pathian cauk a si ve, tiah zumh khawh kaa zuam ko lai. Sihmanhsehlaw tehte ttha ngaingai a um lo ahcun, Muslim nih Quran cu Baibal peh a si, an timi hi an palh tinak a si ko lai. Khah, a si ahcun, zoh tuah hna u sih!
Baibal cu Jehovah Pathian bia a si bantuk in, Quran zong Allah bia a si ve. Allah le Jehovah Pathian aa khat kan ti ahcun, an bia (Baibal & Quran) cawnpiaknak zong aa khah ve awk a si. Quran le Baibal cawnpiaknak aa kalh lo ahcun, Quran cauk petu Allah le Baibal petu Jehovah Pathian cu aa khat ti khawh a si lai. Sihmanhsehlaw aa kalh sual ahcun, Allah le Jehovah cu an i khat hrimhrim lo, tinak a si ko lai.

A si ahcun, Baibal le Quran cawnpiaknak cu aa kalh maw?

Muslim cathiang Quran cu Jesuh Khrih thih in kum 500 hnu, A.D 609 le A.D 632  karlak (kum 23) chungah prophet Muhammad sinah Allah nih a pekmi cauk a si, ti a si.

Quran chimmi le Baibal chimmi aa lawhnak zawn tampi a um ve. Sihmanhsehlaw a biapi taktakmi Baibal cawnpiaknak tampi ah, an cawnpiaknak aa kalh! Thil dang kong ahcun, aa lo pahmi cu cohlan pahchan awk a ttha tawn nain, Pathian bia kong ahcun “lawh pah” cu “palh” a si cang.  

Baibal cawnpiaknak ah a biapi taktakmi cheukhat ah, Quran nih a cawnpiakning:

1.  Quran nih Jesuh Khrih cu, thah a si lo i vailam zong tah a si lo (Sura 4:156), tiah a ti.
2. Quran nih Jesuh Khrih cu, Pathian fapa ngeihchun a si lo (Sura 18:3-4, 2:110), tiah a ti.
3. Quran nih nan nupi nan mak khawh (Sura 2:229), tiah a ti.
4. Quran nih Jesuh cu phrophet lawng a si, Pathian a si lo (Sura 5:76-79; 4:169-170), tiah a ti.

Khah, zeitindah na ruah ve? Baibal dihlak cawnpiaknak muru cu “Jesuh khrih” a si. Genesis in Biathlam tiang, Baibal cauk kengruhpi cu, Pathian fapa Jesuh Khrih a si ko! Baibal kengruhpi a simi “Jesuh Khrih” cu, Quran nihcun Muslim founder Muhammad nak hme deuh, niam deuh le a au sawhsawh vemi  pakhat bantuk men ah a chiah. Baibal ah Jesuh Khrih Pathian fapa sinak, thihnak le vailam tahnak kong a cawnpiaktu, Jehovah Pathian nih a cunglei kan hmuhmi Quran cawnpiaknak hi a cawnpiak tthan taktak ahcun, cu Pathian cu pathian hrawkhrol a si, tinak a si hnga. Baibal ah phun dang in a cawnpiak i Quran ah phun dang in a cawnpiaktu Pathian hrawkhrol a si hnga!

Mui hmuh lo, aw lawng theih innka phen in, Jehovah Pathian nih Baibal cawnpiaknak hi hei kan cawnpiak sehlaw, suimilam 2 tluk hnuah, a thli tein, Allah nih Quran cawnpiakmi hi pehzulh in rak kan cawnpiak ve chun hmanhseh, a mui kan hmuh lo zongah “e.e.e., cawnpiaktu aa thleng” timi cu kan hngalh khawh hrimhrim lai. Cu tluk cun, Allah bia Quran le Jehovah Pathian bia Baibal cawnpiaknak hi aa dang! Quran a palh…, ka ti hrimhrim lo. Ka timi cu, Quran cauk cawnpiaktu Allah le Baibal cauk cawnpiaktu Pathian cu aa khat kho lo hrimhrim, titu a si deuh!

Baibal a cawnpiak hnu ah, Jehovah Pathian thiamthiam nih Quran a cawnpiak tthan ahcun, kan Pathian cu a cawnpiaknak a thlengmi Pathian a si hnga. Cu bantuk cu kan biakmi, Jehovah Pathian nih a tuah balmi a si lo caah, a hrawkhrolmi cu Jehovah Pathian siloin “Allah le Jehovah Pathian aa khat” a titu pawl tu hi an si deuh.

Part-2:- “Jehovah Pathian zong “Allah” tiah auh khawh a si ko…” timi kan peh tthan lai

Baibal Chung Ah Ni 40 Rawlulhmi Minung An Um Taktak Maw?

Part-3

Kan Baibal chung ah Ni 40 rawlulhtu, minung pathum an um, tiah kan ti tawn. Cu hna cu Moses (Exodus 34:28), Elizah (1 Siang. 19:8-9) le Jesuh (Matt. 4:1-2) hna hi an si. Hi hna pathum, Ni 40 rawlulhnak he pehtlai in Baibal nih zeitinset dah a chim, timi ttha tein rel lo ahcun Eliazah zong nih a ulh ve ko, ka ulh ve lai, ti sual a fawi te. Cucaah, hi hna pathum Ni 40 rawlulhnak kong hi pakhat hnu pakhat in, ttha tein, hun zoh tuah hna u sih. Kan rak ruahning le Baibal chimning aa kalh sual hnga dik maw. Khah, rawlulh dang kong kan chim rih lo hi ee, Ni 40 rawlulh kong a si khah! 

A. Moses Ni 40 Rawl A Ulh Taktak Maw?

 "Rawl Ulh" ti le "Rawl Ei lo"  tihi aa dang taktakmi biafang an si. Tahchunhnak ah, kan nu nih, a ngaih ka chiater sual ruang ah, rawl ei loin a um. Ni zeizet a ei lo zong ah, cu bantuk cu rawlulh ti khawh a si lo. Thlarau lei thil ruang bak ah rawlulh hi, Greek biafang in "nhsteuvsa" ti a si. Cu bantuk rawlulh cu, hremnak ruang ah a si lo i, sual ngaihchihnak ruang zongah a si fawn lo! Thlarau thil he pehtlai in tuah lo awk tthalo thil a um ruang ah, amah Pathin Thlarau fialnak in maw, ulhtu pumpak biachahnak in maw, Thlarau thil ruang ah rawl ei lo bak khi "nhsteuvsa" timi biafang nih a chim duhmi cu a si. 

Tahchunhnak ah, hi biafang hi Luke 2:37 ah hman a si. Luke 2:37 ahhin, nu pakhat a min Anna a simi nih Jesuh chuahnak he pehtlai in, thla a cam, rawl a ulh tiah kan hmuh. Hi nu hi hremnak a tuar ruang le sualnak ruang ah, a ulhmi siloin Pathian fapa, Jesuh chuahnak he pehtlai in, Thlarau thil ruang taktak ah rawl a ulhmi a si. Hihi rawlulh timi cu a si. Kan fian khawhnak ding ah, raw lei lo, timi kong ah tahchunhnak pakhat in kan zoh rih lai. Lamkaltu 9:9 ah "Paul" cu ni thum chung tidin lo le rawl eilo in a um, tiah kan hmuh. Micheu nih hi cacang cherhchan in Paul cu Ni thum rawl a ulh, tiah an ti. Sihmanhsehlaw hi cacang ahhin "nhsteuvsa" timi biafang hman a si lo. Phun dang in chim ahcun, Paul kha Thlarau lei thil ruang ah rawl a ulh siloin ceu nih a kahnak i a mit fakmi ruang ah maw, zeidang dang ruang ah dik, rawl ei loin a um tu khi a si deuh. Rawl ulh a si lo!

Exodus 34:28 ah kan hmuhmi cu Moses rawl a ulh, ti siloin "Moses ti le rawl a ei lo" titu a si. Cawh sual hlah u sih! A cunglei Part-2 ah kan chim cang bantuk in, Moses nih Ni 40 chung rawl a ei lonak cu sualnak ruang ah a rak si. Pathian nih a pekmi Nawlbia lungtlap kha Israel miphunpi caah, an phunghrampi (constitution) a si. Israel miphun cu, Abraham in aa thokmi an si ko nain Jacob tefa hna chan tiang ah khan, ram-miphun (nation) ti an rak si rih lo. Israel mipi (people of Israel/Israelites) tiah auh an rak si rih. Voikhat hmanh Israel ram-miphun (nation of Israel) tiah auh an rak si bal lo. "Ram-miphun (nation) nganpi ah kan ser hna lai" (Gen. 12:2), timi kha a tak in a rak tling rih lo. 

Sihmanhsehlaw Izipt ram in an chuak i Sinai tlaang an phanh tikah, Pathian nih atu cu ram- miphun (nation) nan si cang lai" tiah a rak ti hna (Exo. 19:6). Kha caan thok khan, Israel cu rampi (nation) an rak si cang caah, hruainak ding ah phunghrampi (constitution) an herh ve cang. Cucaah Pathian nih Sinai tlaang theng ah, Nawlbia lungtlap a pek hna nak kha a si. Cucaah Moses nih Nawlbia lungtlap a khuai tikah khan, rampi (nation) phunghrampi a tthlau bantuk khi a si! A poi taktak. Kha nawlbia lungtlap kha hmu tthan loin, rak um hna sehlaw Israel miphunpi cu, an dirh hlan ah, a rawk colh ding dirhmun khi a rak si. 

Cucaah Moses cu a rannak in, tlaang cung ah aa rak i khirh tthan colh khah! Cu nawlbia lungtlap a dang ngah tthannak caah, ti le rawl lo in, Ni 40 a hung um kha a si. Rawl hung ulh siloin rampi aiawh in sual ngaihthiam hal le Pathian nawl ruah ah a si. Cucaah Moses hi Ni 40 chung rawl ei loin a um nain nihin ah Ni 40 rawlulh kan tuah tawnning cun ulh hrimhrim lo. A nawl lo ahcun, an phunghrampi a tlau thai ding dirhmun a si caah a tuar a herhmi a tuartu a rak si.

B. Elizah Ni 40 Rawl A Ulh Taktak Maw?

1 Siang. 19:8-9 ah prophet Elizah Ni 40 rawlulhnak kong kan hmuh ve. Elizah kong ah Baibal nih, Ni 40 rawl ei loin a um, ti zong a chim hrimhrim lo i, rawl a ulh, ti zong a ti fawn lo. 1 Siang. 19:7 kan rel tik ah, "Van cungmi nih Elizah cu na kalnak ding lam a hlah caah rawl hi ei law, ti hi ding tuah" tiah a ti. V. 8 ah, "Cu rawl le ti a din eimi nih a pekmi tthawnak thawng cun (by that food), Elizah cu Ni 40 le zaan 40 chung lam a kal..." tiah kan hmuh. Khuazei ah dah rawl a ulh, ti cu kan hmuh kun? Rawl a ulh siloin Pathian nih a pekmi rawl le ti voikhat te eimi kha Ni 40 le zan 40 chung aa za, titu khi a si deuh. 

Cucaah hihi Elizah nih Ni 40 rawl a ulh siloin Pathian nih Elizah caah thil khuaruahhar a tuahpiakmi tu a si. Hihi Jesuh nih, changreu hlum 5 le nga fang 2 in minung 5000 rawl a dangh hna bantuk in, thil khuaruahhar (miracle) a si ve. Cucaah Elizah rawlulh mi hi cu, hihin ah kan nih nih Ni 40 rawlulh kan ruahning he cun tahchunh awk a ttha hrimhrim lomi a si. Pathian nih vawlei tuanbia ah thil khuaruahhar (miracle) chan thum ah a tuah cang. A voikhatnak ah Moses le Aaron chan, a voihnihnak ah Elizah le Elisha chan, a voithumnak ah Jesuh le zultu hna chan an si. Elizah cu Ni 40 rawl a ulh a lo; Pathian tu nih thil khuaruahhar a tuahmi a rak hmuhter a si deuh.

C. Jesuh Ni 40 Rawlulhnak

Jesuh Ni 40 rawlulhnak he pehtlai in Matt. 4:2 ah Greek biafang "nhsteuvsa" hman a si. A cunglei ah kan fianter cang bantuk in, “nhsteuvsa” hi Thlarau thil he aa pehtlaimi rawlulhnak caah hmanmi biafang a si. Phun dang in chim ahcun, Jesuh cu Ni 40 rawl a rak ulh bak, tinak khi a si. Baibal nih, amah (Jesuh) nih lungtho tein a ulh, tiah a ti lo. Sihmanhsehlaw Matt. 4:1 ah, "Thlarau nih a kalpi" tiah a ti. Cucaah Ni 40 rawl a ulhtertu cu sualnak, hremnak le nun cawnpiaknak siloin Thiang Thlarau a si! 

Asi ahcun zeiruang ah dah, Thlarau nih Jesuh cu Ni 40 rawl a ulhter? Jesuh Ni 40 chung rawl ulhter a sinak a ruang cu, "Jesuh cu Pathian fapa taktak a si" ti langhternak caah a si. Adam kha "Pathian fapa" (Luke 3:38) tiah auh a rak si ve. Sihmanhsehlaw a herhmi vialte tling tein a ngeih dih ko lio le a paw a khim ko lio caan theng te ah, Satan nih "rawl" in a rak hlen khawh cang khah (Gen. 3). A hun changtu ah, Pathian nih Israel (miphun) cu ka "fapa" tiah auh ve hna (Exodus 4:22). “Pathian fapa” tiah auh a simi "Israel" mipi cu Pathian khuaruahhar thil tuahmi vialte lak ah, a lian ngan bikmi Rili sen an tan dih tlawmpal ah, Sin ramcar chung ah an va lut. Ramcar chung ah, a voikhatnak Pathian thin an hunter kha "ti le rawl" ruang ah a si (Exodus 17:1-7). 

Cucaah ti le rawl hmang in, "Pathian fapa"  tiah auhmi pohpoh fawi tein Satan nih Pathian ral ah a ser khawh peng hna caah, Thlarau nih Jesuh cu Pathian fapa taktak a si, ti kha Satan hmai le mi vialte hmai ah langhter a duh ve cang. Cucaah Ni 40 chung rawl loin a umter i, a paw a ttam cikcek hnu ah, Satan nih Jesuh cu “ti le rawl” hmang in a rak tukforh kha a si. Satan a sung, Jesuh cu a hleng kho ti lo! Cucaah Jesuh nih Ni 40 rawl a ulhnak a ruang cu, a biapi tukmi Pathian fapa a sinak langhternak caah a rak si. Jesuh cu Adam le Israel mipi bantuk siloin Pathian taktak a si, timi langhtertu a si.

Jesuh cu a taksa duhnak tei khawhnak ding caah Ni 40 rawl a ulhmi si lo. A taksa duhnak a teicikcek khotu Pathian a sinak langhternak tu ah, a ulhmi a si deuh! Cucaah Jesuh nih a ulh ve ko, tiah nihin zumtu hna nih cawn dih awk a tthami a si lo. 

Khah, Baibal chung ah kan hmuhmi Ni 40 rawlulhnak cu kan fianter dih cang! Moses ulhning le nihin ah Ni 40 rawlulh kan hmuhning cu tahchunh awk a ttha lo, kan ti cang khah. Elizah cu a rawl a ulhmi siloin Pathian nih a caah thil khuaruahhar a tuahpiakmi a si, kan ti cang fawn. Cucaah, Jesuh Ni 40 rawlulhning lawng cawn awk a tang cang. Sihmanhsehlaw Jesuh cu teitu a si khawhnak hnga a ulhmi siloin teitu a sinak laghternak tu ah, a ulhmi a si tawn ttung! Ho nawl dah kan cawn kun lai? Kan nih Ni 40 rawlulh cu teinak nun hmuh khawhnak ding ca ah a si deuh fawn ttung!

Nihin kan Ni 40 rawlulh hi khuaizei kan lakmi dah a si hnga? Baibal cherhchan in kan tuahmi hnga lo maw? Minung hoi nih a ttha, tinak sawhsawh in tuah awk ahcun ttih a nung deuh rua tiah ka ruah! Zeiset a phichuak a um lem lomi thil ah, midang nih an tuah ve, a ttha an ti, ti sawhsawh ruang ah nunnak va thap bantuk deuh khi a si. Ni 40 rawlulh cu, va doh len cu a herh lo nain thih le nunnak thil a si caah a ruang ttha taktak le Baibal cherhchan felfai taktak ngeih lo ahcun.....thuk deuh in ruah deuh kan hau ko.

Thih Tiang Rawlulh hi, Mah le Mah i Thah A Si Maw? timi kan peh tthan te lai...

Baibal Chung Ah "40" Hi Zeitindah Hman A Si?

 Part-2

Kan Baibal chung ah number "40" hi phun dang deuh tein hman a si. Zei zawn ah zeitin hman a si, ruahset lo ahcun Baibal tuanbia le cacang nih a chim duhmi taktak tu nganh riangmang in, biapi ah a chiah lem lomi zawn tu biatak deuh in buaipi sual a fawi te. Cucaah hi capar pahnihnak ahhin, Baibal Chung ah "40" hi zeitindah a hman, timi kan zoh lai. 

A. Number "40" Cu Harsatnak le Hremnak Caan Hmuhsaktu Ah Baibal Nih A Hman Tawn.

Kan Baibal chung hmun tampi ah, "40" hi hneksaknak, hremnak le nun cawnpiaknak ti bantuk ah a hman. Tampi lak ah, pali tein hun zoh hmanh u sih.

1. Jesuh Khrih Ni “40” Tukforhnak

Matt. 4 kan rel tikah, Jesuh cu amah lungthote hmanh siloin "Thlarau nih tukforh awk ah a kalpi" V.1, tiah kan hmuh. Hi kaa zawn ah "tukforh" timi biafang hi "hneksak ti he a sullam aa khat. Phun dang in chim ahcun, Thlarau nih Jesuh cu mizapi le Satan nih Pathian fapa taktak a sinak an hngalh khawhnak hnga, hneksaknak hmun ah a kalpi. Cu hneksak a tuar caan cu Ni 40 le zaan 40 a rau, tiah fiang tein V. 2 ah kan hmuh. Cucaah hi kaa cacang ahhin, "40" cu hneksaknak hmuhsaktu ah hman a si.

2. Israel Mipi Ramcar Chung Ah Kum “40”

Johua 5:6 ah "Bawipa aw kha an rak ngaih lo caah, an phun ningin, Izipt ram in a chuakmi ralkap vialte, an thih dih hlantiang, Israel mi hna cu ramlak ah khan kum 40 an rak vai" tiah kan hmuh. Hi cacang nih fiang tein a chim bantuk in, Israel miphun ramcar ah kum “40” an vahvaihnak a ruang cu Bawipa nawl an rak ngeih lo caah a si. Biadang in chim ahcun, dantatnak a si. 

Ramcar chung kum 40 an vahvaihnak tuanbia aa thoknak hi ttha tein kan rel tikah  ruah awk thil tete an um pah. Tahchunhnak ah, Joshua a kum kum 40 a si bak ah, Kadesh Barnea in Cannaan ram ngiathlaitu ding ah thlah an rak si (Joshua 14:7).  Cannaan ram ngiatthlainak ah  Ni 40 chung an rau (Numbers 13:25). Sihmanhsehlaw ngiathlaitu tam deuh nih Pathian an rak zumh ngam ti lo caah, Israel mipi cu an tthihphait hna i ttihphannak in an rak khahterdih hna.

Cucaah Pathian a thinhung i Kadesh Bearnea in thetse ramcar lakah kum 40 chung a rak vahvaihter hna. Kum 40 chung ahhin Kedesh Barnea i Pathian a rak zum duhlotu vialte kha, Joshua chim lo, an thi dih khah! Hi kaa ahhin "40" lawngte pathum aa tong. Joshua kum 40 a si ah, ram ngiatu minung 12 nih Ni 40 chung Pathian hneksaknak (zumh ngam le zumh ngam lo) an tong. Cu hneksaknak a sungmi minung 11 ruang ah Pathian nih an dihlak in kum 40 chung a vahvaihter hna. Sihmanhsehlaw Kadesh Barnea ah hneksaknak a rak awngmi Joshua tu cu, ramcar chung ah a thi ve lo khah! Fiang tein hngalh khawh a simi cu, Israel mipi ramcar ah kum 40 chung an vahvaih kha Pathian dantatnak a si, tihi a si. Cucaah hi kaa ahhin "40" cu dantatnak he pehtlai in hman a si ve.

3. Moses Sinai Tlaang Cung Ah Ni "40"

Exodus 34:27-28 kan rel tikah, Moses Sinai tlaang cung ah Ni 40 a umnak kong kan hmuh. Exodus 25:1–31:17 kan rel tikah, a voikhatnak Moses tlaang cung a kai i Ni 40 chung a rauhnak kong kan hmuh khawh. Hihi a voikhatnak Pathian nih Nawlbia lungtlap a pek lio caan kha a si. Tlaang cung in a rung ttum i Israel mipi cu Sui cawfa i ser zau in, siasal biaknak puai an rak tuah len a hmuh tikah a thin a hung tuk hringhran i Nawlbia lungtlap pahnih cu a khuai dih. Hi a voikhatnak Ni 40 tlaang cung a um chung ahhin, Moses nih rawl ei le ti din loin a um, timi Baibal ah kan hmu lo. Khuzei Baibal hmanh nih rawl a ei lo, a ti lo caah hi Ni 40 hi Moses rawl a ulh, tiah ti a si lo!

 Nawlbia lungtlap a khuai dih hnu ah, Sinai tlaang i Pathian hung ttialter tthan ding ah a kai tthan. Cucu a voihnihnak Ni 40 rau in tlaang cung ah caan a hman a si (Exodus 34:5–26). Hi a voihnihnak tlaang cung i Ni 40 a kai tthan lio caan ahhin, “Moses nih nan mah sualnak ruang ah Ni 40 chung tidin lo le rawl ei loin ka um (Exo. 34:28)” tiah Israel mipi a ti hna. 

Cucaah Moses Ni 40 chung tlaang cung ah, rawl loin a umnak a ruang hi “sualnak” ruang ah a si. Bia dang in chim ahcun, Moses nih Israel mipi sualnak 9siasal biak) le amah sualnak (nawlbia lungtlap khuai) ruang ah a tuarmi a si.

4. Noah Buanchukcho Ni "40" Ruah A Sur

Genesis 7:12 kan rel tikah, Ni 40 le Zan 40 chung ruahpi a sur, tiah kan hmuh. Hi kong hi tampi ka fianter ti lai lo. Noah bunchukcho cu misual dantatnak a si, timi fiang tein kan hngalh dih ko cang khah. Hi kaa i "40" hi cu Pathian dantatnak langhtertu ah hmanmi a si ko.

B. Number "40" Hi 'Caan Saupi' Timi Langhternak Ca Zongah Hman A Si Ve.

Baibal thiamsang hna nih, Number 40 hi tha tein study an tuah tikah, Ni 40, kum 40 theng a si lomi zong caan saupi/Ni saupi/kum saupi chung timi langhtertu sawhsawh zong ah hman a si ve, timi hi an hmuh chuah. Bia dang in chim ahcun, "Ni 40, kum 40" tihi a sau taktak (or) caan saupi timi aiah Judah miphun an hman tawnmi biafang a si, ti a si. Hi ti kan tikah, "40" poh a sau tuk..tinak sawhsawh an si dih, tinak cu a si hrimhrim lo! "40" nih "Ni 40, kum 40" taktak a chimnak zawn tampi a um kho ve ko. Tahchunhnak ah, Israel mipi ramcar chung an vahvaih caan cu kum 40 a si, tiah Biakam Hlun ah kan hmuh (Joshua 5:6). Hi kong thiamthiam hi Lamkaltu 13:18 ah a chim tthan.  Lamkaltu 13:18 ahcun, “Kum 40” tiah a ttihciah in a chim ti lo. Kan Lai Baibal ahcun “kum 40” a tin ain holh dang Baibal KJV, NIV, NASB, RSV etc. kan zoh tikah “kum 40 hrawng” (about 40 years) tiah a ti cang. Cun, Lakaltu 23:13  ah, Paul thahnak ding khua khangtu hna kong ah Baibal nih, “minung 40 leng” (more than 40 people) tiah a ttial. Lamkaltu 4:22 zong ah, a zawtnak in a dammi pa cu “kum 40 lengkai” (over 40 years) tiah a ttial ve. Hi cacang hna nih “40” biafang an hmanning hi a tiahchiah in an chimmi a si lo. Sihmanhsehlaw “40” cu phun dang deuh in an hman hna. Khah, vial hin za rih sehlaw part-3 fiang deuh in hi kong hi ka peh tthan te lai.

Khah, Ni 40 rawlulh kan ceih, ti maw philh sual lai u cih! Ni “40” Baibal nih a hmanning zoh tikah, raw lei lonak kong a si zong ah lungtho tein tuahmi he pehtlai in a hmang bak lo. Hneksaknak caah maw, hremnak caah maw, nun cawnpiaknak caah maw, hmanmi a si. Phun dang in chim ahcun, tuah lo awk ttha lo dirhmun an si caah an tuahmi a si, ti khawh a si. Cucaah nihin zumtu nihcun a “Ni 40” theng rawl va ulh hi uar tuk awk thil a si lem lo. Baibal nih dengteu din a kan cawnpiakmi le nawlpekmi cu “uar” ding an si ko; a herh ahcun nunnak tiang pek hnawh zong an phu! Ni 40 rawlulh hi cu thil ttha tuk cu a si nain nunnak pek tiang in, i zuam hnawh awk ah Bawipa nih a kan duhpiakmi a sinak tehte Baibal ah pakhat hmanh ka hmu lo.   

Part-3 peh tthan ding...

Ni 40 Rawlh: Kan Doh Lai Maw, Kan Ṭanh Lai Dah?

Biadomhnak:

The Case for Christ timi cauk tialtu, Lee Strobel nih Khrihfa Pathian a rak zumh hlan ah, "Pathian kong hi hlathlainak (research) ka tuah lai i, ka zumh duh lomi phun a si zong ah, a hman ko timi langhtertu tehte ka hmuh ahcun, cu Pathian le zumhnak cu kaa tlaih lai" tiah a rak ti. Kan Lai miphun zong nih zumhnak kong ah hi bantuk lungput hi ngeih kan herh ve cang! Zumhnak phun le biaknak he pehtlai cawlcanghning phun a tam tuk cang caah, mah tein cithlatnak ttha tein ngeih lo ahcun, tlau sual a fawi ngai ngai. 

Atu tan zong ah, tu lio kan buaipi ngaimi Ni 40 Rawlulhnak he pehtlai in capar hun ttial kaa tim. Keimah ttha tein ka cithlat hnu ah, thilsining kaa fianmi ka ttial lai. Cucaah nang zong nih ttha tein rak ruat ve law, cohlan le dirpi awktlak in tehte na hmuh ahcun, na zumh duh lo phun a si zongah, lunglawm tein cohlan khawh rak i zuam ve, tiah nawl ta kan duh hna. 

(Part-1)

Ni 40 Rawlulh Kongah Ruahnak Hmanlo Cheukhat

A.D 2000 hlan ahcun kan Lai miphun lakah Ni 40 rawlulh kong chimtu le buaipitu an rak um rih lo ti tluk a rak si. Sihmanhsehlaw A.D 2000 hnulei ah kan miphun chungah Ni 40 rawlulhnak he pehtlai in, buaipi hram kan hun i thok ve. Ni 40 rawlulh kong chimtu kan karh, ulhtu zong kan karh i ruahchih thil tete zong a karh ve. Lai miphun chungah Ni 40 rawlulh cangmi tam lak kan ngeih cang hna caah lunglawmh awk taktak a si. Atu zongah Ni 40 rawlulh ve ding in, aa tim cuahmahmi kan miphun lakah tampi an um rih hna, ti thawng kan theih.  

 Dawtmi unau cheukhat nih Ni 40 rawlulhnak ah, an nunnak tiang an pek cang! Atu ah ulh ve aa timmi hna chung in, minung zeizet nih dah hlawhtlinnak an hmuh lai i zeizet nih dah an nunnak an pek rih lai, ti hngalh khawh a si lo. 2015 August thla chung ah khan, Africa ram Zimbabwean ah kum 73 tarpa rawlulhnak ah a rak thi. Cu pa thihnak kong he pehtlai in, palik nih cithlatnak an tuah tikah, Ni 40 rawlulhnak ah a thimi tampi an rak um cang. Cozah lei nawlngeitu hna zong nih, Ni 40 rawlulh ti lo ding in, an khamh hna nain “Jesuh Khrih Keneh kan zulhnak a si” an ti caah an rak kham kho hna lo. Kan miphun hi, cu bantuk dirhmun kan phan lai lo, ti ngam a si ti lo hih! Cucaah tutan cu Ni 40 rawlulh he pehtlai in capar pahnih thum hrawng in hun ttial kaa tim. A voikhatnak ah Ni 40 rawlulh kong ah ruahnak hmanlo kan ngeih tawnmi tete hun zohtti tuah hna u sih.

1. Ni 40 Rawlulh Hi Baibal Fialmi Ah Kan Ruah Sual Tawn.

Kan Baibal Genesis in Biathlam karlak ah rawlulhnak kong tampi a chim. Biakam Thar chung lawngah "rawl ulh" timi biafang hi voi 30 hrawng hman a si. Rawlulh kong chim a sinak tete zoh tikah, tam deuh ahcun, a ttha lei in chim a si. Biadang in chim ahcun, Baibal nih rawlulh cu thil ttha ah a cohlanmi a si. Sihmanhsehlaw Baibal chung ah voikhat hmanh tuah hrimhrim ding in "nawlpek" bantuk in fialmi a si bal lo. Tahchunhnak ah, thlacam (1 Thes. 5:17) le miphun vialte sin ah thawngtha chim ding (Matt. 28:16) hna hi cu, kan duh zong duh lo zong ah, tuah hrimhrim ding in Pathian nih nawl a kan pekmi an si. Rawlulh cu cu bantuk in nawlpek mi a si hrimhrim lo. Cucaah Ni 40 rawlulh kan i timh tikah, Pathian nih hi rawlulh hi a ka fialmi cu a si lo, tihi kan hngalh a herh. 

2. Ni 40 Rawlulhmi Poh Pathian Nih Thluachuah A Pek Hna, Tiah Kan Ruah Sual Tawn.

Kan Baibal chung ah Ni 40 rawlulhmi minung 3 an um, kan ti tawn. Cu hna cu: Moses (Exo. 34), Eliah (I Siang. 19) le Jesuh (Matt. 4) an si. Hi pathum hna hi, vawlei tuanbia ah anmah dirhmun cio ah "alian nganbik" (greatest) timi min a cotu an si. Moses cu hruaitu lian nganbik (the greatest leader) tiah auh a si. Eliah cu prophet lian nganbik (the greatest prophet) tiah auh a si i Jesuh zong cawnpiaktu saya lian nganbik (the greatest teacher), tiah auh a si ve. 

Khah, hi hna pathum nih lian  nganbik timi dirhmun cu an co taktak ko. Sihmanhsehlaw hi hna pathum nih lian nganbik dirhmun phanh khawhnak caah an tuahmi cu Ni 40 rawlulh lawng a si hrimhrim lo. A tawinak in chim ahcun, hi hna pathum hi Pathian nawlpek (command) a zulmi bakmi an si. Ni 40 rawl an ulhnak a ruang zong, ttha tein zoh tikah, an lian ngannak aa pehtlaimi a siloning fiang tein hmuh khawh a si. Cu kong cu amah zawn ah fiang deuh in kan zoh tthan te lai. A fiangmi cu, dirhmun sang an phanhnak cu Ni 40 rawl an ulhnak he aa pehtlai hrimhrim lo, tihi a si. Cucaah Ni 40 rawlulh hi Pathian cawisannak le thluachuah hmuhnak ah kan ruah sual ahcun a palh ngaingai lai.

3. Ni 40 Rawlulh Hi Thlarau Khah Deuhnak Le Pathian Biathli Theih Deuhnak Ah Kan Ruah Sual Tawn.

Kan miphun lakah, "thlarau nun zuamcawhnak" duhsah tein a karh cuahmah, tiah ka ruah. Cu zuamcawhnak cu, thlarau lei kan pale hna nak in mipi leikap ruahning ruangah tam deuh a chuak rua, tiah ka ruah. 

Kan ram thlarau lei pale hna nih rawlulh hi tthenli ah an kan tthenpiak: a. Ni 3 rawlulh, b. Ni 7 rawlulh, c. Ni 21 rawlulh le d. Ni 40 rawlulh, tiah tthen an si. Kan Lai miphun lak zumtu cheukhat nihcun, hi tthen 4 chungah aa tel lomi rawlulh cu Pathian cohlan lomi ah a ruatmi an tam cang. Tahchunhnak ah, Ni 10, Ni 8 le Ni 9 hna rawlulh cu a phung ah kan ruat ti lo. Cu nak in a poi deuh rihmi cu, Ni 3 rawlulhmi nak in Ni 7 ulhmi cu thlarau biathli thei deuh ah kan ruah hna. Ni 7 ulhmi nak in Ni 21 ulh cangmi cu thlarau nun ah a sang deuhmi le Pathian biathli thuk deuh thei ah kan ruah hna i Ni 40 rawlulh kho cangmi cu Pathian telephone tluk ah kan ruah cang hna. Cu bantuk in, Ni tam deuh rawlulh khomi poh thlarau lei sang deuh lengmang ah kan ruah hna tikah, Pathian rianttuantu tampi nih Ni tam deuh rawlulh khotu si duhnak lungthin an ngei cang. Hi kan ruahnak hi kan hlawt zau lo ahcun, Pastor le Evangelist pawl hi ceituk te dawh kan si. 

Ni 40 rawlulh aa timmi hna nih, cunglei kan langhtermi ruahnak hman lo deuh tete kan ngeih ve sual ahcun, a rannak in thlau khawh i zuam hna u sih. Pathian nih a dingfel komi zumtu hna hi, hremnak a umlonak hmun ahcun, kan thihnak in kan nun hi a kan duhpiak deuh zungzal. Thihnak tiang a kan pahnter khotu a si caah, Ni 40 rawlulh aa timmi nihcun kan tinhmi a dik maw, tihi ttha tein kan ruahcikcek a herh. Baibal nihcun thil ttha ah a chiahmi a si nain tuah hrimhrim ding in a kan fialmi cu a si lo!!

Part-2:- peh tthan ding.....

Vawlei Khuacaan Hi Minung Nih Maw Kan Hrawh?

Biadomhnak

Kan vawlei khuacaan hi chankhat hnu chankhat, kumkhat hnu kumkhat in a rawk deuh lengmang ti cu kan hngalh ciomi a si. Kan ruahnak nih a phanh leng tiang in vawlei ah rawhralnak a chuak cang. Zungzal hmun ding ah ruahmi Rungtlaangpi zong a cim i misual pa Pharoh dantatnak lawng ah ruahmi, arti ngaw rial zong kan ram ah a tla cang. Man loin kan hmuhmi zilthli thiang, kan ti tawnmi zong vawlei ram cheukhat ahcun phaisa in cawk a si cang. Khuazakip in Lihnin, Mangtam, Tilian le Mincin thawng theih awk theih a dai ti lo. Khua linh caan ah a lin tuk, khuasik caan a kik tuk i ruahsur caan ah a sur tuk luanman hui. Hi thil vialte hi zeiruang ah dah a chuah, zeitindah kan daihter lai? tihi tu lio ahcun, mifim he mihrut he buaipi ciomi a si! Buai pimi cu aa khat cio, sihmanhsehlaw a phi kan chuahmi bal aa dang lengluang. Vawlei khuacaan kong aa hruhchihmi (alarmist) pawl nihcun, hi thil vialte hi minung ruang ah a chuak, an ti. Mifim cheukhat nih, vawlei khuacaan hrawh cu minung nih tuah khawhmi a si lo, an ti ve. A si ahcun, kan nih khrihfa nih ta zeitindah kan ti ve lai, timi hi tutan ah hun fianter kaa zuam lai.

A. Vawlei khuacaan hrawktu thil cu zeibantuk dah an si?

Vawlei khuacaan rawhnak ruang ah, minung nih kan tuarmi buainak vialte hi dotthum in tthen a si. Cu hna cu zeidah an si i zeiruang ah dah an chuah? timi tawi tein zoh ta hna u sih.

1. Vawleipi huap khuacaan thlennak chuahtertu

Vawlei ram thangcho dihlak nih, tu lio an buaipi bikmi lak ah pakhat cu vawleipi linhnak (global warming) a si. Global warming timi cu, ningcang loin vawleipi linhnak tinak khi a si. Global warming cu, zeiruang ah dah a chuah? A chuahtertu ah ruahmi thil tampi an um; sihmanhsehlaw a fiang bik le a hram bik ah ruahmi cu, thli lak ah a ummi "greenhouse gas effect" timi ruang ah a si. Cu Greenhouse gas timi cu zeidah a si? "Ni (sun) nih vawlei a hun linh tikah kan vawleipi a lum. Ni sin in a hmuhmi linhnak cu vawlei nih thli lak ah a kirter than. Cu bantuk in, vawlei nih a hun khirter thanmi linhnak cu greenhouse gas timi nih vawlei caah a herhning in a rak khonpiak i cu nihcun vawleipi lumtuk lo, kik tuk in a chiah. Cucu greenhouse gas timi cu a si. Greenhouse gas hi rak um hlah sehlaw, vawleipi hi a kih tuk ah horha tlang ah aa cang dih hnga, ti a si!

 Cucaah Vawleipi hi lin tuk lo, kik tuk loin chiahkhawhnak  caah, Greenhouse Gas nih a herhmi cu, Ni nih  vawlei cung ah a ratpimi linhnak le vawlei nih greenhouse gas sin i a hun kirtermi linhnak hi aa tluk peng a hau. Sihmanhsehlaw atu ahcun, vawlei nih greenhouse gas sin ah a kirtermi linhnak cu a herhning nak in a tam deuh cang ai. Cucu greenhouse effect tiah auh a si. Cu ruang ahcun, vawleipi linhnak (Global warming) timi cu a hung chuak. Hi bantuk in vawlei nih greenhouse gas sin ah a kirpimi linhnak hi kan tumter/zawrter khawh ahcun, kan vawleipi hi a dai deuh ding a si. Cucaah cu zawter cu, nihin kan vawlei mifim le nawlngeitu vialte nih an i zuam cuahmahmi cu a si. 

Vawleipi linhnak (Global warming) cu, zeiruang ah dah tihnung a si? Linh sawhsawh a si ahcun, cucu zeidah a poi tuknak um, tiah a ruatmi kan um kho men. Linh sawhsawh men a si hrimhrim lo!

Kan vawleipi a linh tuk tik ah, horha tlaang ngan ngan cu an tii i tiva nganpi pi ah i cang dih. Cu horha tlaang tiva pipi cu rilipi ah an kal i, Riliti a thang. Cucaah tilian, thlichia le mincim tampi a chuak. Cu lawng hlah, kan vawleipi a linh tuk tikah, Rilipi zong a linh chih dih ve; cucaah rilipi in tikhu (minmei) tam tuk a chuak. Cu minmei cu van ah an hung kai i, ruah (rain) ah an i cang dih than. Cu ruang ahcun, ningcang loin ruahsur a tam tuknak hi a si. Minung nih kan herh caan ah sur loin kan herh lo caan hna ah a sur. A sur caan ah tam tuk luanman in a sur, a linh caan ah a lin tuk luanman hui. Cu vialte chuahtertu cu global warming timi cu a si. Nihin vawlei mifim cheukhat nihcun, Lihnin cheukhat zong hi global warming nih a chuahter, titiang in an zumh cang. Atu ning in, kan vawlei a linh deuh lengmang ko rih ahcun horha tlaang vialte an tii lai i vawleipi hi riliti nih a khuh dih te lai, ti a si. Cucaah vawleipi linhnak (global warming) timi cu tih a nung taktakmi, minung hna kan ral pakhat a si! Hihi vawleipi huap in tuarmi buainak a si.

2. Ram khat huap khuacaan thlennak chuahtertu

Vawleipi huap in kan tuar ciomi leng ah, ramkip nih a hlei in, kan tuarmi ciomi harnak dang a um ve. Cu harnak hna cu, a tlaangpi in ramchung minung hna tuahsernak ruang ah a si deuh.

Tahchunhnak ah, global warming ruang ah ruahpi ningcang loin a sur. Ram pakhat ah, cu ruahpi nihcun zeibantuk rawhralnak hmanh a chuahpi lo. Sihmanhsehlaw a dang ram pakhat ahcun, rawhralnak nganpi a chuahter. Zeirung ah dah a si hnga?

Ruahpi fak taktak in a sur tik ah, thukpi tiang vawlei a hlenh. Cu tik ah, a vawlei a fek lomi cu an dir kho ti lo; ruahti nih a kalpi ko hna. Vawlei fehternak caah a herhmi cu, vawlei nawn a si. Cu bantuk vawlei nawn cu, thinghram le ramkung hna nih an umnak ding le a herhnak hmun tete an khon hna. Thinghram le ramkung umlonak hmun ahcun, vawlei a fek kho lo. Cucaah ruah fakpi a sur tik ah, ram khat a min-cim tung lo nain a dang ram pakhat a minhcim mi khi, khuaruahhar awk a si lo; vawlei fehtertu thingkung umlonak hmun cu a min/cim zungzal ko lai! Hi bantuk ruang ahhin, Global warming sualphawt awk a tha lo. Kan mah hruh ruang ah, hoi leng in leihpuai kan i chapmi a si, ti khawh a si. Hihi ram huap in rampi nih kan tonmi harnak a si.

3. Mibuu pakhat huap khuacaan thlennak chuahtertu

Hihi cu mibu pakhat nih kan pawng kiang thianghlim tein kan chiah lo ruang ah kan tonmi harnak a si. A ponlonak zawn ah, thur kan pon hna, ek kan thianh hna lo, luti luannak hna thathi in kan ser hna lo tik ah, zawtnak phunphun a chuak. Hihi cu fiang tuk in kan theihmi a si caah, tampi ka tial ti lai lo. Hihi mibu huap lawng in kan tuarmi harnak a si.

B. Asi ahcun, vawleipi huap khuacaan cu minung nih maw kan hrawh?

Vawlei mifim hna nih, vawleipi in greenhouse gas ah a kalmi linhnak a tamtuk nak a ruang cu biatak tein an kawl. An lunghrinhmi tampi lak ah, a hrampi bik i an ruahmi cu thlithurnak (air pollution) a si. Cucaah vawlei thli (air) kan thianter khawh ahcun, kan vawleipi hi a dai deuh ko lai tiah an ruah. Cucaah UNO zong nih vawlei cung thlithur vialte thianternak ding ah, fakpi in rian a tuan. Ram cheukhat ahcun, an thli thianternak caah khuapi chung diesel hmangmi motor mawngh hna an khamh. India ram hna ahcun, thla ni 22 fate hi “Car Free Day” an ti i thlithianternak caah  mawtaw loin zung an kai. Vawlei cung ah lungmeihol sehzung thar sak hrial ding, timi policy hna an chuah ti bantuk in a lamkip in, vawlei thli thianter cu an i zuam; chikhat cu thli zong a hung thiang deuh tawn. Sihmanhsehlaw vawleipi linhnak (global warming) cu a zawr hlei bal rih lo; a kai lei lengmang ah a kal ko ti a si!

Thlithurnak (air pollution) cu minung riantuannak nih a chuahtermi a si ko. Asinain vawleipi linhnak (global warming) hi thlithurnak ruang ah a chuak hrimhrim, tihi fehter khawh a si lo. Vawlei mifim tampi nih, vawlei i thanchonak/seh nganngan in riantuan a um tuk hlan in, vawleipi a linhning degree cu kai hram aa thok cang, tiah an ti ve. Cun, greenhouse gas ah a tam bik cu, minmei a si caah thlithurnak (CO2) greenhouse gas ah a lutmi hi vawleipi kihnak le lumnak thleng khotu ding a si lo, tiah an ti fawn.  Cucaah global warming hi minung nih chuahtermi a si hrimhrim, timi langhternak tehte tha ngaingai hmuhmi a um rih lo.

Khah, minung nih hrawhmi cu minung nih remh khawh a si! Vawleipi Linhnak (Global warming) zong cu, minung chuahtermi a si ahcun  minung nih remh than khawh a si ko lai. Hi linhnak zawrternak caah, ram khat lawng riantuannak in a si kho ti lo. Vawlei ram dihlak nih an zawn cio ah, ttanla in, tuanrualti dih a herh cang. Cucaah, zeitluk in aa ralmi ram hmanh global warming kong ahcun i ral an ngamh ti lo; US le China hmanh lungrual tein an dirti kho! Cozah thawng thawng hna biatak tein an tuangrualti i, hi kong ahhin rian an tuan cuahmah cang. Remh khawhmi a si ahcun, an remh khawh te ko lai.

Asinain biaknak lei mifim tampi nihcun,“hihi minung remh khawhmi a si lo. Pathian biatlinnak ding caah, a cangmi a si ko”, tiah an ti ve. Cucu catialtu keimah zong nih ka dirpimi a si! Asi ahcun, global warming nih zei Pathian bia dah a tlintermi a um?

Khrihfa Baibal nih global warming chuahpi mi rawhralnak he aa lomi a chimi tampi a um. Thahchunhnak, 2 Pet. 3:7 nih atu vawlei hi zungzal a hmun dingmi a si lo, ni nikhat ah a rawk te lai, tiah fiang tein a chim. Cucu atu ah global warming he pehtlai in, vawlei mifim hna nih, hmailei rawhralnak kong an chim mi hi Baibal he aa kalh lonak pakhat a si. Cun, kan Baibal nih chan donghnak ah a chuak dingmi, uknak pakhat, biaknak pakhat le riantuannak (economy) pakhat kong a chim ve (Biathlam 13:). UN 2030 plan timi a relmi zong kan um cang lai. UN nih vawlei cung ram vialte nih 2030 hlan ah i hmaithlak dingmi thanchonak kawltung 21 a ser cang. Cu kawltung 21 phanh khawhnak ding caah, thanchonak riantuan tinhmi (target) 169 a ngeih. Cu chung ahcun, 2030 ah global warming nih a chuahpi dingmi ral vialte teinak kong le vawlei cung sifahnak vialte dihter ding hna hi an i tel ve. 

Cucaah nihin kan vawleipi nih a buaipi tukmi Global Warming timi hi Bawipa chimchungmi kum 7 harnak chung vawlei uknak, miphun vialte nih i hrawmmi cozah, sipuaizi le biaknak (global governance) chuahnak lam sialtu a si, tiah ruah a si. Zeicatiah Global Warming cu  hohmanh nih a chuahnak fiang tein hngalh a si lo, a um hrimhrim timi zong homanh nih alawk thalo tehte pek khawh a si fawn lo nain vawlei ram nganngan le mifim dihlak fonh nih an buaipi bikmi thil a si fawn!

Asi ahcun, hi kong ahhin pumpak in tuah khawhmi zeital kan ngei ve maw?  Global warming chuak lo ding in, va kham cu kan nih nih pumpak in kan tuah khawhmi a si lo. Zeicatiah a chuahnak hrampi hmanh fiang tein hngalh a si rih lo. Sihmanhsehlaw ram huap in kan tuarmi harnak chuahpitu meiduah, thingkung hau le kiangkap thianghlimh hna cu a zungzal in kan tuah khawhmi an si. Pathian kan zumh zong, zumhlo zong ah, minung a simi poh nihcun vawlei, thingkung le saram dawt le zohkhenh cu kan rian hrimhrim ah kan i chiah awk a si. Zeicatiah kan nun chung ah, vawlei dah ti lo umnak ding hmun dang kan ngei lo! Kan umnak caan chung poh, harnak a kan petu siloin duhdimnak a kan petu a si khawhnak hnga, vawlei sersiam le zohkhenh cu kan rian hrimhrim a si.

Asinain, vawlei zohkhenh lengah,  zanghlei cawi in, Bawipa nih tuah a kan fialmi dang a um rih; cucu amah muisam keng in sermi minung (thlarau) zohkhenh  a si. Genesis kan rel tik ah, thingkung le saram hna cu minung duhdimnak caah Pathian nih a sermi an si. Sihmanhsehlaw minung cu, amah muisam keng in amah sunparnak petu ding ah a sermi kan si. Cucaah, amah sunparnak caah amah muisam keng minung (thlarau) zohkhenh hi hmaisa bik ah chia hna u sihlaw, cun kan duhdimnak caah a kan pekmi thingkung, saram le kiangkap zohkhenh rian zong lungthin dihlak pek in kalpi hna u sih. Cu ti kan tuah ahcun, harsat/tihphannak ram vawlei ah duhdin tein kan nung kho lai i, vawlei nun a dih hnu zong ah thlarau duhdimnak nun kan ngei kho than lai. Cucu Bawipa nih nang le kei zulhter a kan duhmi lam cu a si!!