Thursday 17 December 2015

Jesuh Chuah Donnak Caah Vawleipi Aa Tiimtuah

                           Part II
Biadomhnak:-
2015 December thla chung ah, president Thein Sein nih Chinram a rak tlawn lai, ti a si ruang ah, Chin ram cozah nih a lamkip in timhtuahnak an ngei cang. Lam an remh, khuapi an thianh i Beute Khua le Khuabe Khua hartong pawl hna cu president Thein Sein saduhthah bantuk in, hmunthar ah rak i thial chung ding in, Chin ram uktu pawl nih an chimh hna, tiah thawng kan theih. A si awk a si hrim ko. Rampi pakhat uktu president nih rak tlawn cu a sunglawi tukmi a si caah, kan laam, kan inn le pawngkiang vialte remhsiam cu, kan tuah ding hrim hrim a si ko.
Kum zabu pakhat (1st century) vawlei zong a uktu Bawipa Jesuh Khrih nih tlawn a rak timh caah, a lamkip in aa sersiam i aa rak i timtuah ve. Kha chan lio minung hna nih, an dihlak in, Jesuh chuahnak ding caah vawleipi aa sersiam cuahmah, ti hi an rak hngal lo; sihmanhsehlaw Pathian prohet hna nihcun fiang tein an rak hmuh ko cang. Vawleipi Jesuh chuah donnak ding caah aa sersiamning a rak hmu fiangtu hna nihcun, fawi tein an rak cohlan khawh ve. Zei khua tuaktan hualo le kiangkap ah zeidah a cang, timi zoh awk boi hngal lo pawl nihcun an rak nganh cikcek. Kumzabu 1st vawlei nih Jesuh chuahnak caah zeitindah aa timhtuah, ti hngalh hi, a chuakmi naute (Jesuh) kha, zeibantuk minung dah a si, timi hngalhnak caah a herh ngaingai. Cucaah zeitindah vawleipi nih Jesuh chuah cu a rak don, timi kan zoh tuah lai.

1. Pathian Herhnak Luntgthin, Mi Vialte Sin Ah Peknak In, Vawlei Nih Jesuh A Don
Greek mifim thiam hna cawnpiaknak nih pathian phunphun biaknak le minung leikap cawlcanghnak men in, Pathian phanh khawh a si lo zia fiang tuk in a rak cawnpiak hna lio a si. Tahchunhnak ah, Socrates le Plato nih biatak tein an rak cawnpiakmi cu, “Atu kan umnak vawlei cu, a tak in a ra te dingmi hmuhsaktu (a thlam) lawng a si. Cucaah vawlei minung hna nih lungthin lei (fimnak in) ruahcuanh khawhmi thil hi thiltha le thil dawh bik an si” ti hi a rak si. A sullam cu, minung nunnak hi vawlei in a dih dong men ding a si lo zia fiang tein an rak cawnpiak. Cu lawng si loin Greek miphun hna tuanbia le ca hna nih (eg. Agamemnon), ‘minung nih kan sual man cu kan tuar lai’ timi ruahnak fakpi in a rak cawnpiak hna. Hi nih hin, Jesuh Khrih khamhnak thawngtha bia cohlan khawhnak ding caah fakpi in minung lungthin le ruahnak a rak sersiam ve.

2. Vawlei Pumpi Nih, Holh Phun Pakhat Lawng Hmannak In, Jesuh A Rak Don
Alexander the great cu 336 BC in 323 BC tiang Greek pennak uktu bawi a rak si. Greek pennak ah bawi a hung si thok in, a pennak ram dihlak ah Greek holh le Greek nunphung cawnpiak ding, tiah nawlbia a rak chuah. Cucaah Greek pennak chung ram vialte cu Greek holh le Greek nunphung an cawnpiak hna i an rak hmanter hna. Cucaah Rome cozah nih Greek cozah a hun tei i vawleipi an uk hnu zong ah khan, pennak cu an chuh khawh ko hna nain, Greek  holh le lungput cu minunglungthin ah fak tuk in a luh cang caah an rak thleng kho thai ti lo. Cucaah Rome cozah zong nih an ram chung (kha lio vawlei dihlak) minung tam bik nih an hmanmi le thiammi a si caah, Greek holh hi (Latin holh tlawmpal telh chih in) an pennak ram chung official language ah an rak hman thai ve.
Hi nihhin Khrih kong thawngtha khuazakip ah, holh kongah buainak zeihmanh um lo in, an chim i an tial khawhnak hnga, lam kaupi a rak sersiam ve. Jesuh chan lio tiang ah khan, Rome pennak chung ah Greek holh hi biatak tein hmanmi a rak si rih. Nihin zumtu zong nih kan hman pengmi Baibal cauk (Biakam Thar) tiang in, Greek holh in tial a rak si. Vawlei nih Jesuh chuahnak ding ah aa tiimhtuahnak phun khat a si.

3. Ralhrang Vialte Thawldawi In, Daihnak He, Vawlei Nih Jesuh A Rak Don
Rom pennak chung ahhin mifir, damiah le tipung an rak tam tuk caah khuakhat le khua khat karlak za long tein kal ngam a rak si lo. Sihmanhsehlaw B.C. 27 in A.D. 14 karlak Rome siangpahrang a rak tuanmi Ceasar Augustus chan ah khan, Rom pennak kauh chap a duh caah, Rome chung i a ummi tipung le damiah buu vialte hrawh dih ding in nawl a rak chuah i an dihlak in hrawh le dawi dih an rak si. Cucaah, Mediterranean rili kiangkap hrawng ram vialte ah tih awk ral an um ti lo. Khua pakhat le pakhat karlak zalong te le hnangam tein an tlawng kho cang! Hi nih hin, zalong tein, khuazakip ah thawngtha chim khawhnak boruak a sersiam i tih awk um lo le phan awk zeihmanh um lo in, Khrih thawngtha chim khawhnak lam a rak sersiam.

4. Vawlei Dihlak Zalong Tein, Kalnak Lam Sersiamnak In, Vawlei Nih Jesuh A Rak Don
Jesuh chuah lai hrawng ah ah khan, Rome cozah nih an pennak ram chung vialte zalong tein tlun kal khawh a sinak hnga,  an khualipi Rome forum in Rome pennak chung dihlak,  a kilne tiang, kal khawhnak in lam an rak pemh dih. Hi lio chan Rome pennak nihhin vawlei pumpi ti awk a rak huap. Hi nihhin vawlei khamhtu ding ah a hung chuak dingmi Jesuh Khrih kong thawngtha,  vawlei cung khuazakip ah fawi tein kalpi a si khawhnak hnga, lam a rak sersiam. Lamkaltu cauk chung Paul khual tlawnnak kan zoh tik ah, cu lam cu thawngtha karhternak caah biatak tein a rak hman hna, ti kan hmuh.

5. Minung Nih Bochanmi Thil Hrawh Dihnak In, Vawlei Nih Jesuh A Rak Don
Kha lio chan minung hna nih an rak zumhning ahcun, ramkulh/ramthen kip nih uktu pathian an ngeih dih, tiah an rak zumh. Cu caah ram pakhat nih a dang ram pakhat kha a tei ahcun, a teitu ram uktu pathian kha a thawn deuh caah a si, tiah an rak zumh. Cu bantuk caan lio ahcun Rome cozah nih kha chan vawlei pi (ram vialte) a vun tei dih hna tikah, tei asimi ram vialte nih kan (bochan mi) kan ram kulh uktu pathian nak in Rome pathian a thawng deuh, timi zumhnak an rak ngeih dih. Cucaah mi vialte nih, Rome cozah kan tei khawhnak hnga, Rome pathian nak in a thawng deuhmi pathian kan biak a hau, timi ruahnak an rak ngeih lio te a si. Hi nihhin  vawleipi a khamhtu Pathian, vawlei siangpahrang, tiah auh asimi Jesuh an cohlan khawhnak hnga fakpi in minung lunthin a rak sersiam ve.

Biadonghnak
A cunglei ahkan hmuhmi vialte hi van le vawlei sertu Pathian fapa, nih rak tlawn a timh caah kan vawleipi nih timhtuahnak a rak ngeih chungmi an si hna. Greek pennak chung ah, Greek mifim hna (400 BC hrawng) cawnpiaknak hmang in minung lungthin aa sersiam, cun Greek thawnnak le nunphung hmang in vawlei cung dihlak nih i hrawm khawhmi Greek holh (300 BC hrawng ah) a hung chuak. Hi bantuk hi kha hlan vawlei ah a um bal rih lomi a si.
390 BC hrawng in, Rome pennak hmang in vawlei nih i sersiamnak rian cu a hun peh ve. Zalong tein, khua zakip ah, tlunkal khawhnak lampi a chuak, khuazei an kalnak lam hmanh ah buainak le tihnung ral pakhat hmanh a um sualnak hnga lo ralhrang vialte hrawh le dawi dih an hun si. Cu chap lo ah, thawngtha chimtu hna nih Rome sermi lampi in an kal i, Greek holh in thawngtha karhternak rian ralhrang tihawk um lo tein an tuan tik ah, mipi nih Khrih thawngtha an rak cohlan khawhnak hnga, Rome cozah nih a teimi ram vialte nih Pathian dang van an ngeih liote a rak si hui.
Hi bantuk in Jesuh chuahnak ding caah vawlei leikap in, a herhmi thil zeizong vialte, aa sersiam i aa timhtuah dih bak ah, van le vawlei siangpahrang khamh Bawi Jesuh Khrih cu a hung chuak. Hihi accident a si kho lo! Nikaa le thlapa thok in tichung thilnung vialte tiang nih a nawl a ngeihmi khamh Jesuh rat ding a si ruang ah, kan vawleipi nih timhtuahnak a rak ngeihmi hrimhrim a si ko. Jesuh rat lai kha, vawleipi nih fiang tuk in a hngalh i a rak i tim tuah. Aa timhtuah dih i aa ready bak ah Jesuh cu a hung chuak. Cucu kan Baibal nih, “..a tling mi caan kha a hung phak tik ah, Pathian nih a fapa kha a run thlah” (Gal. 4:4 holh dang), a timi kha a si.

* Minung nih Pathian a si an cohlan lo zong ah, vawlei nihcun a cohlan peng ko.

* Minung nih sunparnak kan pek lo lio caan zong ah sermi thil nihcun sungparnak an pek peng ko.


Kan caah ngakchia pakhat a chuak!
                Fapa pakhat pek kan si!
                Amah cu kan uktu bawi a si lai.
                Amah cu Khuaruahhar Fim Chimtu,
                A Ṭhawngmi Pathian,
                Zungzal Hmunmi Pa,
                Daihnak Bawi, ti a si lai.
Isaiah 9:6


Wednesday 9 December 2015

Christmas Thawhkehnak Tuanbia

Part I


Biadomhnak:-
Kum fate kan thlen lengmang bantuk in, tu kum Christmas zong chunkhar kip nih kan meh le kan thilpuan cu kan thlen hui ko lai! Kan hnu kum Christmas ah voksa a cawmi chungkhar nih tu kum christmas cu arsa nan cawk lai i, arsa a rak cawmi chungkhar hna nih cawsa deuh nan cawk ko lai. Kan mehcawkmi, chungkhar eidin le kan hni puan lawng kum fate kan thlen peng i kan nunzia bal kan thlen bal lomi hi a poi ngai ngai.

Tu kum cu chung lei he lenglei he thleng tuah hna u sih! Tu hlan kan Christmas hman tawnning nih Christmas tinhmi a nganhzia cawnpiaktu le hmanning thar hmuhsaktu capar a si. Khah, Christmas thawhkehnak tunbia in hun i thawk tuah u sih.

I. Khrihfabu Tuanbia Ah Kan Hmuh Khawhmi
Jesuh Khrih a chuahnak le a rak tlawnlennak hmun, Jerusalem le Bethlahem hrawng a ummi zumtu hna nih Jesuh chuahlawmhnak (Christmas) an tuah ni aa dang cio. Roman Catholic le protestant khrihfabu tam deuh nih December 25 ah an tuah. Eastern Orthodox khrihfabu hna nih January 6 ah an tuah i Arminian khrihfabu hna nih January 19 ah an tuah ve. Sihmanhsehlaw vawlei cung khrihfabu tam bik nih Christmas ah an hmanmi ni cu December 25 hi a si ko. Cucaah, kan hngalh a herhmi cu December 25 ah Jesuh a chuak, ti ruang ah hi ni ahhin Christmas cu tuahmi a si lo. December 25 ah Christmas cu tuah lo ding, ti leikap siloin tuanbiabia nih, an rak tuahnak a raung, zeitindah a kan cawnpiak, timi tu kan zoh tuah lai.    
Khrihfa nih December 25 ah Jesuh chuahlawmhnak puai an hmannak hi a rak tuan ngaingai cang. A.D 336 lio hmanh ah khan, A.H Newman nih December 25 hi Khrihfa nih Jesuh Khrih chuah lawmhnak puai tuah ni ah a rak cohlan cang. Cun khrihfa upa minthang Chrysostom zong nih A.D 386 ah December 25 i “(Christmas) lawmhnak puaituahnak nih, kan nih nichuah lei khrihfabu a kan phanhnak kum hra tluk hrawng lawng a si rih; sihmanhsehlaw nitlak lei khrihfabu nihcun a hram thok tein an rak hman peng cang”, tiah a rak ti ve.
Cun Hippolytus zong nih A.D 300 hrawngah khan December 25 ah Jesuh chuahlawmhnak puai (Christmas) an rak tuahnak kong a rak chim ve cang. Khrihfa nih December 25 ah (Christmas) puaituahnak an ngeihnak hi a sau ko cang. Sihmanhsehlaw Christmas tiah minbunh hram an thoknak hi cu, hnu deuhpi ah a hung si. Harper’s Bible Dictionary nih a chimning ahcun A.D 1123 hrawng ah khan “Cristes mass” timi mirang holh hlun biafang in December 25 hi auh a rak si cang, a ti. Cu hnu kum zeimawzet A.D 1568 hrawng ahcun modern English in “Christ mass” tiah auh a hung si, tiah a peh chap.
Cucaah a cunglei kan hmuhmi in a fiangmi cu, “Christmas” tiah auh a rak si hlan piin, khrihfabu hmaisa hna nih, December 25 ah Jesuh chuah lawmhnak puai tuah an rak thok diam cang tinak a si.
Cu caah zeiruangah dah December 25 ni theng ahhin, Khrihfa hna nih hi puai hi an rak tuah ve? Hi ni theng ah Jesuh a chuak, tiah an rak zumh caah a si hnga maw? Cun hi ni ah an tuahmi puai hi Ni pathian a biami hna biaknak puai he pehtlaihnak a ngei maw? tihi a tawinak tein fianter kan i zuam lai.
December 25 ah Christmas puai an tuahnak a ruang: December 25 hi Rome pennak chung ah a ummi Ni pathian biami hna puai tuah ni a rak si caah, cu zumlotu hna puai ah kal loin, an mah tein Pathian bia he an i nuamh i caan an rak hman khawh ve nak hnga caah, kha lio zumtu hna nih an rak tuahmi a si. Ni pathian a biami hna nih an pathian sunghlawihnak caah an tuahmi puai ahcun raithawinak, zuu dinnak le sa einak a phunphun an rak tuah. Cu puai cu ram cozah nih nih theihpi mi puai ngan a rak si caah, kha lio chan zumtu hna i an fale hna le (biatak ah a dir lem lo mi pawl an si lai cu) zumlotu tuahmi puai ahcun an rak kal ve tawn, ti a si. Cu bantuk in an kal peng ko ahcun an zumhnak le an nunning fak piin a hrawh hna lai ti, kha lio hruaitu upa hna nih an rak hmuh caah, Zumlotu hna nih an Ni pathian sunghlawihnak puai an tuah Ni theng te ah,  zumtu hna nih an mah dang tein, Jesuh kong i cawnpiaknak le sunghlawihnak peknak caah puai an rak tuah ve tawn. Cu bantuk in khrihfa kha an hung karh deuh deuh tikah, cu Ni ah puai tuahtu kha an hung tam deuh lengmang ve.
Cun A.D 313 ah Constantine siangpahrang pa nih Jesuh Khrih langhnak a hmuh hnun in, a lung aa thleng i khrihfa kha zalennak a rak pek hna. Khrihfa biaknak kha rambiaknak ah a rak ser. Cu caah khrihfa hna nih an rak ngeihmi phung tete si hna seh, an caan sunglawi le an puai an ngeihmi tete si hna seh, duh sah tein cawisan thluahmah an hung si hna. A.D 350 hrawng ahcun, Ni pathian biami hna an pathian biak Ni a rak si mi December 25 kha, Khrihfa Pathian, Jesuh chuah Ni lawmhnak puai tuah Ni titu in, rampi nih theih a hun thok cang. Cu ticun, Christmas December 25 ni cu vawlei cung pumpi nih ulhmi holy day ah a hung cang thainak cu a si.

II. Christmas Puai A Thawhkehnak Tuanbia le Nihin Christmas Kan Hmanning
Christmas cu zumlotu hna nunning nih zumtu fale hna nunzia le zumhning a hrawh sual nak hnga lo, zumhnak kilvennak caah an rak tuahmi a si bantuk in, hi ni hi kan chungkhar Pathian kong thawngtha cawnpiaknak , an nunzia le an zumhning venhimnak caan ah kan hman awk a si.
Hlan lio ahcun, kiangkap a ummi zumlotu hna nunzia nih kan fale nun a hrawh sual lai, ti an rak phang. Sihmanhsehlaw nihin ahcun lenglei minnung (zumlotu) nunzia nak in, chungkhar nu le pa hna nunzia tu nih, Christmas ni ah fale nunzia a hrawh deuh cang hna. Kan nunzia tha lo, kan thilhrutning tha lo le kan dineining tha lo nih kan fale nun a hrawh sualnak hnga lo, tutan Christmas cu lungfim tein hman u zuam tuah u sih!
Christmas caan ahhin kan nunning, kan thutning, kan dinning le kan eining vialte hi kan fale caah nun hrawktu an si sual maw, ti ruat bu tein, tu kum Christmas cu hmang hna u sihlaw Bawipa aa lawm tuk lai. Ka nupi, ka pasal, ka fale hna caah tahfung le thlalang kan si, ti hi philh hna hlah u sih.
2015 Christmas hi ka nupi, ka pasal le ka fale hna hmai ah kum khat (2015) chung zohchunawktlak in ka nung maw? ka nunzia hi an caah nun sersiamtu a si maw? an nunzia hrawktu hna ka si sual maw? timi check caan ah hman hna u sih.

Christmas cu “tuah u”, tiah Baibal nih a kan fialmi a si lo caah, Christmas puai ah kai tel paoh ahcun, midang laksawng ka chuah poah ahcun, Pathian aa lawm ko lai, tiah kan ruah awk a si lo. Christmas puai ah vaa tel paoh le Christmas va tuah paoh kha Pathian nih a lawmh pi hrim hrim lo. Pathian ngaihchiatertu thil tha lo kan tuah tawnmi, kan cawlcanghning, din eining le holhrelning kan i ngaichih ni le kan hlawt ni tu siseh law, Pathian aa lawm ko lai. Cu caah zeibantuk nunzia he dah ka hman, timi hi phaisa zeizet dih in dah ka hman, inn zeizet dah laksawng ka chuah hna, Khua lei ah Christmas ka tuah piak hna, thil thar zeizet dah ka chungkhar ka cawk piak hna, tinak in biapi deuh a si.
Khrihfa hna nih Christmas kan hmanning ruang ah zumlotu hna nih, “aw……..hi hna hi kan mah he buu khat kan si ko hih”, tiah an ti sualnak hnga lo nuamhsaihnak men siloin, kan nunzia i check nak caan (ni) ah tutan Christmas cu hmang hna u sih, tiah zangfah kan nawl hna.